M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

M e ’morlik san’ati
Inson hayoti bilan uzviy b o g iiq blgan san’at m e’morlik san’atidir. 
Bu s a n a t ham san ’atning boshqa turlari singari  zida inson aqliy 
faoliyati, tabiatiga b o ig a n m unosabatlarini aks ettiradi, ijtimoiy tuzum
xarakterini ochib beradi, jam iyat ideologiyasini o ‘zida ifoda qiladi. 
Bu sa n ’at inson bilan birga paydo b o id i. U o ‘zini dastlab y o g in - 
sochindan, issiq-sovuqdan him oya qilish, tunlari xotiijam yotish uchun 
joylar qurdi. Bu joylar tosh, yog‘och, loylardan qurildi, tabiiy g ‘orlar 
turar-joy manzillariga ayjantirildi. Vaqt o iish i, inson ongining taraqqiy 
etishi bilan uylar, saroy va ibodatxonalar vujudga keldi. Istehkom , 
q al’a, shaharlar, k o ‘prik va keng y llar qurildi. Zavod-fabrikalar, 
yirik kosm odrom lar — bular ham davr taqozosi bilan maydonga kelgan 
m e ’m orlik sa n ’atining turlaridir. M e ’m orlik sa n ’ati ham sa n ’atning
18

---

boshqa tu rlari singari inson psixologiyasiga t a ’sir etad i, uning 
kayfiyatini belgilaydi, ish qobiliyatiga, dunyoqarashiga, fikrlashiga ta ’sir 
etadi. Shu boisdan bu s a n a t ham juda qadim dan sinfiy xarakterga ega 
b o iib , ijtim oiy tuzum xarakterini o ‘zida ifodalab kelgan. Bu holni 
bizgacha saqlanib kelgan turli davrlarga m ansub b o ig a n m e ’m orlik 
yodgorliklarini taqqoslab bilish m umkin.
M e ’m orlik sa n ’atida geom etrik shakl va hajm lar asosiy ifoda va 
tasvir vositasi hisoblanadi. Shulaming turli xildagi nisbat va joylanishlari. 
o ‘zaro kom binatsiyalari m a iu m m e’m orlik kom pozitsiyasini tashkil 
etadi. Bu o ‘rinda Buxorodagi m ashhur Ismoil Som oniy m aqbarasini 
olib ko ‘raylik. Bu bino asosan to ‘rt yoqli prizm a va yarim shar — 
gum bazdan tashkil topgan. U lar ham korlikda yagona m e ’m orlik 
kom pozitsiyasini tashkil etadi. Bu geom etrik shakllar, o ‘z navbatida. 
dekorativ bezaklar hisobiga boyitilgan. M aqbara devoridagi oq -qora 
soyalar esa uning badiiy qiym atini yanada oshirgan. Bu yodgorlikda 
o ‘rinli to pilg an nisbatlar, dekorativ elem en tlarning o ‘z o ‘rniga 
tushganligi uni tugal badiiy asar darajasiga k o iarg a n .
M e’morlik s a n a ti bir necha turlarga b o iin ad i. Bular uy-joy qurish 
san’ati, shahar qurish san'ati, sanoat va suv inshootlari qurish san ’ati 
ham da jam oat va m a’muriy binolar ko ‘rish san’atidir. Bular ham o ‘z 
 rnida yana q a to r turlarga ajraladi. Bu turlarning h a r biri o ‘ziga 
xos funksiya va xarakterga ega b o iib , ular binolarning loyihasi, 
tashqi va ichki k rinishi, badiiy bezatilishi bilan ajralib turadi. 
H a r b ir m e ’m o rlik y o d g o rlig in in g q iy m a ti va g o ‘z a llig i shu 
yodgorlikning o ‘z m aqsadiga, vazifasiga t o ii q javob berishidadir. 
M asalan. teatr binosining tashqi k rinishi, badiiy bezaklari, m aktab 
yoki fabrika b in o sinin g tashqi k o ‘rinishi, badiiy bezatilish id an
butunlay farq qilishi o ‘z -o ‘zidan m a iu m . Shuning uch u n ham
qurilgan bino nin g funksiyasi va xarakteri uning tashqi va ichki 
bezatilishida, k o ‘rinishida ifoda etiladi va bir-biridan ajralib turadi. 
M e'm orchilikdagi bu talablarni hisobga olmaslik uning kishi asabiga 
tegish, charchatish hollarini keltirib chiqarishi m um kin.
19

---