M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

Ganchkorlik 
— 0 ‘zbekistonda am aliy s a n a tn in g eng sevimli va 
qadim iy turlaridan biridir. Am aliy san 'atning bu turida Buxoro va 
toshkentlik ustalar samarali m ehnat qilganlar.
Avvallari devorlar o ‘yma gulli p annolar bilan bezatilar, taxm onlar 
qirrasiga naqshlar o ‘yilardi. Tokchalar b o is a , o ‘ym akor yoki jim jim a 
tabaqalar bilan yasatilar, xonaga nur va havo kirib turishi uchun deraza 
va eshik ustidan tuynuk q o ‘yib, unga ganch va yog‘och dan panjara 
o ‘rnatilar edi. H ozirda qandil, navo, ship kabi m e'm orchilik detallari 
g an chlardan tayyorlanm oqda. Shuningdek, m adaniyat saroylari, 
klublar. teatr va uy-joy binolarining ichki va tashqi qismini ko‘rishda 
ganchkorlikdan keng foydalanilmoqda. 0 ‘zbek ganchkorligining ajoyib 
sahifasini Buxoro yaqinidagi «Sitorayi-m ohi xossa»dagi «Oq uy»da. 
T oshkentdagi N avoiy nom li katta opera va balet teatrida k o ‘rish 
m um kin. S a n a tn in g bu ajoyib va m urakkab turida ustalardan Usta 
Shirin M urodov, T o sh p o iat Arslonqulovlar dong taratganlar. Amaliy 
sa n 'a tn in g yog‘o c h o ‘ym akorligi tu ri xalqlarning k o ‘pchiligida 
qadim dan m avjud b o iib , o ‘zining boy a n ’analariga ega. Y og‘och 
o ‘ym akorligi asarlari eshik. deraza, quti, xontaxta, kitob tokchalari, 
qutichalar, qanddon, ustunlar, panjaralar, o ‘yinchoqlarda o ‘z aksini 
topgan . 0 ‘z b e k isto n n in g xalq sa iv a tid a yog‘o ch o ‘ym akorligi 
salm oqli o ‘rinni egallaydi. Bu b orada Xiva ustalarining ishlari 
maqtovga loyiqdir. Ular ishlagan a sarlaro ‘simliksimon elem entlam ing 
k o ‘pligi va b o ‘rttirib ishlanganligi bilan boshqa asarlardan ajralib 
tu ra d i. T o sh k e n t u sta la ri esa k o ‘p ro q «girih» usulid a ishlab, 
geom etrik orn am en tlard an k o ‘p foydalanishadi.
Yog‘och o ‘ym akorligi sa n ’atida m usiqa asboblarini bezash ham
alohida o ‘rin n i egallaydi. D u to r va tanburlarga, to r va changlarga 
suyak va sadaflardan qadalgan chiroyli naqshlar kishini hayratda 
qoldiradi. Bu san ’at hozirgi vaqtda T oshkentda keng rivojlangan.
0 ‘ym akorlik s a n a tin in g ajoyib turlaridan biri misgarlikdir.
15

---

0 ‘zbek misgarligi sa n ’ati ju d a q ad im d an shuhrat qozonib keldi. 
Sariq va qizil misdan ishlangan turli xil xo‘jalik va uy-ro‘zg‘or buyumlari 
juda nozik shakllar bilan bezatiladi. Bezatilgan mis asboblar Buxoro, 
Q o ‘qon, S am arqand, Q arshi va Xiva shaharlarida k o ‘proq yasaladi. 
Misgarlikda bu shaharlar ustalarining o ‘zicha ishlash uslubi bor. Lagan, 
patnis, choy idish, oiitoba va obdastalar m isgarlik buyum lari ichida 
eng k o ‘p tarqalgan buyum lardir.
Suyak o ‘ym akorligi am aliy sa n ’atning shim olda keng tarqalgan 
turidir. Suyak o ‘ym akorligi buyum larining o ‘ziga xos tayyorlanish 
uslubi bor. B unda ish avvalo, zarur m aterialni topishdan boshlanadi. 
Kevin m aterialning notekis joylari egov bilan, m ayda jilvir qog‘ozda 
tekislab chiqiladi. S o ‘ngra unga rasm ishlanib, lak surtiladi va naqsh 
o ‘yib ishlanadi. Tayyor ishga keyin p ardoz beriladi. Tayyor buyum
b o ‘r va spirt bilan artib chiqiladi. Partam . arracha, egov va boshqalar 
suyak o ‘ym akorligida q o ila n a d ig a n asboblardir. Suyak o ‘ymakorligi 
ustalari ota-bobolarining eng yaxshi a n ’analarini davom ettirib, ajoyib 
asarlar — q utichalar, trubkalar, kichik-k ich ik haykal va hokazolar 
yaratmoqdalar.
Q adim dan uy-ro‘zg‘or buyumlariga bo ‘yoqlarbilan ajoyib naqshlar 
ishlanib kelgan. Bu h am naqqoshlik sa n ’ati deb yuritiladi.
Respublikamizda amaliy sa n atn in g bu turi, qadim dan rivojlangan 
b o iib , o ‘zbek ustalari faqat uy-ro ‘zg‘or buyum larini emas, balki uy- 
joy va jam oat binolarining devor va shiplarini ham bezaydilar. Sanatning 
bu turida h a rb ir xalq o ‘zicha ijod qiladi. M asalan, rus amaliy sarfatida 
tekislangan yog‘ochga usta o ‘simliksimon naqsh rasmini tushiradi, keyin 
unga maxsus b o ‘yoqlar beradi. U bir oz quriganidan so‘ng b o ‘yog‘i 
o ‘chib ketmasligi uchun ustidan bir necha bor tiniq lak surtiladi. 
0 ‘zbek rassom ustalarining ish uslubi boshqacharoqdir. Bu ustalar 
eskiz b o ‘yicha duradgor ishlagan yog‘ochga yelim surtadilar. Jilvir 
qog‘oz bilan yelim tozalangandan so‘ng materialga bronza beriladi. 
Keyin bronza ustidan ulgi asosida kom pozitsion tasvir, uning ustiga 
qora b o ‘yoq surtib, naqsh ishlanadi. N aqshlam ing o ‘chib ketmasligi 
uchun naqsh ustidan bir necha bor toza lak surtiladi.
X alq u stalari tajrib asid a n aq sh n in g quyidagi tu rla ri k o ‘proq 
q oilan ad i: islimi — egri chiziqli o ‘simlik elem entlaridan iborat naqsh; 
G irih — t o ‘g ‘ri chiziqli elem entlardan geom etrik shakl hosil qiluvchi 
naqsh; m urakkab naqsh, bu aw alg i ikki guruhdagi naqsh (islim i va 
girih) elem entlarining y ig in d isid a n iborat. Islim i turidagi asosiy
16

---

elem entlar novda. yaproq. gul. g‘uncha. kurtak, qalampir, meva, poya 
kabilar hisoblanadi. Poya va novda turli naqshlarning eng ko‘p 
uch ray d ig an e le m e n tla ri h iso b lan ib . u lar n aqsh ho sh iy alarid a 
q o ‘llaniladi. G irihlar esa tursim on va yulduzsim on b o ‘lib, yulduz 
nurlarining soni 5 tadan 16 tagacha boradi. N aqshning uchinchi turi 
hisoblangan m urakkab naqshda esa naqsh geom etrik va o ‘simlik 
elementlarining birga qo‘shib ishlatilishi natijasida hosil bo ‘ladi. Bunda 
geom etrik elem ent doim o naqsh o ‘rtasida joylashadi.
N aqqosh ustalardan A. Qosim jonov, Y.Raufov, T .T o ‘xtaxo‘jaev, 
A.Boltayev, S .N o rq o ‘ziyev va J.H akim ovlar sa n ’atning bu turida 
sam arali m ehnat qilib, shuhrat qozonganlar.
Tabiiy loydan tUrli idishlar yasash va ularni tegishli ranglarga bo‘yash
— kulolchilik 0 ‘zbekistonda juda qadim zam ondan rivojlangandir. 
Kulolchilik san ’ati buyum lariga lagan, tovoq, choynak, piyola, sopol 
va chinni idishlar. shuningdek. loydan ishlangan o ‘yinchoqlar kiradi.
K ulolchilik sa n 'atid a bezatishning turli usullari q o ‘llaniladi. 
Shunday usullardan biri «qalami-> usulidir. Bu usulda bezak idishlarga 
naqshlarning rasm i chizib olinm asdan t o ‘g‘rid a n -to ‘g ‘ri m o ‘yqalam
bilan ishlanaveradi. Bu usulda kproq Rishton bilan G ‘ijduvon ustalari 
ishlasliadi. Ba’zi joylarda ustalar gilvata orqali gul chizib, keyin bo‘yoq 
beriladigan «chizma» usulidan foydalanadilar. Bu usul toshkentlik 
ustalar orasida ko ‘p tarqalgan.
0 ‘z b e k k u lo lc h ilik b u y u m la ri b e z a k k o m p o z its iy a la r id a
o ‘sim liksim on va geom etrik elem entlarning boyligi, xilm a-xilligi, 
bo‘yoqlar gam m asining yorqinligi bilan ajralib turadi. U larda feruza 
rang baxt keltiruvchi belgi sifatida k o ‘p ishlatiladi. K ulolchilik 
0 ‘zbekiston m e’morchiligida ham keng qo ‘llanilgan. Madrasa, masjid. 
karvonsaroy. h am m om larning peshtoqlarida xona ichlaridagi devor 
bezaklarida kulolchilik s a n a tin in g nam unalari o ‘z aksini topgan. 
Hozirgi kunlarda ham kulolchilik jam oat, turar-joybinolarini bezatishda 
keng qoilanilm oq d a.
Respublikamizda hozirgi kunda bir qator usta kulollami birlashtirgan 
bir qato r kulolchilik ustaxonalari b o iib , ular xalqimiz talablariga 
va didiga m os am aliy sa n ’at buyunilari yaratm oqdalar. 0 ’zbekiston 
k u lo lchilik s a n ’atin i riv o jlan tirish d a ku lo llard an U .J o ‘raqulov, 
M. Rahim ov, U. U sm onov, I. Nazrullayev va boshqa qator ustalar 
o ‘zlarining salm oqli ulushlarini q o ‘shm oqdalar. K ulolchilik boshqa 
xalqlar orasida h am keng rivojlangan. 0 ‘tgan asrlarda kulolchilik
17

---

Moskva gubem asining Gjel shaharchasida keng shuhrat qozondi. Gjel 
kulolchilik korxonasida o ‘tm ish d a g an ch . loydan kichik -k ichik 
kom pozitsiyalar yaratilib, ularning sujetiga p ortretlar, turm u shda 
uchraydigan h a r xil voqealar, hayvonlarni tasvirlovchi o ‘yinchoqlar 
asos qilib olinar edi. 0 ‘tgan yillarda kulolchilik arteli tashkil qilinib. 
unda Gjel ustalari ota-bobolarining san’atlarini davom ettirib, mavzuli 
asarlar va o ‘yinchoqlarning yangi nam unalarini yaratm oqdalar. Gjel 
ustalari ishlab chiqarayotgan c h in n i buyum lar o ‘sim liksim on va 
geom etrik shakl bezaklarining boyligi bilan ajralib turadi.
0 ‘rta Osiyo xalqlari qadim dan o ‘zlarining zardo‘zlik san’atlari bilan 
fahrlanadilar. Z a rd o ‘zlik u c h u n asosiy m aterial zar iplar, baxm al 
kabilardir. U stalar zar tikishning ikki tu rin i q o ila sh a d i. B irinchisi, 
fonni zar bilan tikib to id iris h va ikkinchisi. naqshlarni zar bilan tikib 
to id iris h . C hevarlar o rn am en tal va m azm unli kom pozitsiyalarda 
k o ‘pincha o ‘sim liklarni tasvirlaydi, gullar, barglar, b odom t o ‘plari, 
paxta shular jum lasidandir. Keyingi vaqtlarda zargarlik buyum larida 
jonli narsalartasvirlanadigan b o id i.
Q adim dan za rd o ‘zlik Buxoro va S am arqand shaharlarida keng 
rivojlangan. O ig a n yillar davrida zardo‘z ustalariga sharoit yaxshilanishi 
natijasida ulam ing ishlari ijodiy y nalish oldi. Natijada har xil sovg‘a 
va om m aviy z a rd o ‘zlik buyum lari yaratila boshlandi. H ozirgi vaqtda 
zardo‘zlik buyumlari Buxorodagi zardo‘zlik maxsus fabrikasida ko‘p]ab 
ishlab chiqilm oqda.