M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

II. 2. 0 ‘RTA ASRLAR SA N ’ATI
O i1a asr tarixi feodalizm ning shakllanishi. rivojlanishi va inqirozga 
yuz tutishi yillarini o ‘z ichiga oladi. Bu formatsiyaning davriy chegarasi 
turli m am lakatlarda (Sharq va G 'arb m am lakatlari ko‘zda tutiladi) 
turlicha davom etdi. Jum ladan. Yevropadagi ko‘pgina m am lakatlarda 
0 ‘rta asr 476-yilgi Rim imperiyasining qulashidan to XVII asrning 40- 
yillarigacha, an iq ro g i, Yevropadagi birinchi buijua inqilobi — ingliz 
inqilobigacha b o ig a n davrni, aksincha. Sharq mamlakatlari. jum ladan. 
Xitoy, Hindiston va boshqa m ainlakatlarda III asrdan boshlanib, XIX 
asr boshlarigacha davom etgan davmi z ichiga oladi. Shu davrlarda 
mavjud b o ig a n san'at 0 ‘rta asr san’ati deyiladi. 0 ‘rta asr san’ati 
insoniyat sa ifa ti taraqqiyotining yangi bosqichi b o id i. U k proq 
o m m a hayotiga singib bordi. X alq, o ‘z n av b atid a, s a n ‘atnin g 
rivojlanishiga o ‘z ta ’sirini tkazdi. S an’atda milliylik yaqqol sezila 
boshladi. Agar qadimgi dunyo tarixida, yirik madaniyat o ‘chog‘lari 
Misr, Rim, Gretsiya, M essopotamiya blgan b o isa , 0 ‘rta asrda esa 
bunday yirik m adaniyat markazlarining soni ortdi. G ‘arbiy Yevropa, 
Vizantiya, Eron, 0 ‘rta Osiyo, Qadimgi Rus, Xitoy, H indiston shu 
davrdagi m uhim m adaniyat o ‘c h o g i. jah o n san’ati taraqqiyotining 
m uhim zam ini b o id i. 0 ‘rta asr san’ati ko‘p hollarda din bilan b o g iiq
holda rivojlandi. D in ideologlari esa asosiy buyurtm achi (zakazchik) 
b o iib qoldilar. Shu boisdan san atk o rlar o ‘z -o ‘zidan din ideologiyasini 
ta rg ib etuvchiJarga aylandilar. Din ta ’siri shu davrda san’atning shakli
24

---

va m azm unida o ‘z ifodasini topdi. Buni xristian dini tarqalgan yerlarda 
cherkovlar, islom dini mamlakatlarida masjidlar, buddizm mavjud bo‘lgan 
joylarda Budda va uning hayoti bilan b o g iiq bo‘lgan ziyoratgohlar, 
ibodatxonalar paydo boiishi, ulaming konstruktiv tuzilishi va xarakterida 
ko‘rish mumkin. Albatta, 0 ‘rta asr san’atida faqat din ideologiyasidan 
boshqa g‘oya yo‘q, deyish noto‘g‘ri boiardi. Hayot go‘zalligini tarannum
etuvchi, tabiat latofatini aks ettiruvchi asarlar yo‘q emasdi. Hayot 
fantaziyasi bilan yaratilgan ertak va dostonlarda, tasvir va haykallarda 
ulam ing olijanoblik, insoniylik, m a’naviy poklik, tabiat go‘zalligiga 
m uhabbat tuyg‘ulari, o ‘y-xayollar, orzu-istaqlari o ‘z ifodasini topdi. 
0 ‘rta asr san’atida m e’morlik san’ati yetakchi o ‘rinni egalladi. San’atning 
qolgan turlari esa (rangtasvir, haykaltaroshlik) u bilan bog‘liq holda rivoj 
topdi.
0 ‘rta asr m e ’m orlik san ’atining ju d a k o ‘p nodir yodgorliklari 
bizgacha saqlanib qolgan. Bu yodgorliklarda, ayniqsa, m onum etal 
m e ’m orlik san’ati 0 ‘rta asr ijtim oiy-iqtisodiy va m adaniy hayotini 
bilishda m u him o ‘rinn i egallaydi. U lar davrning diniy falsafty 
qarashlarini aks ettiribgina qolm ay, balki shu bilan birga, inson 
aql-zakovatining qudratini k o ‘rsatdi.
Bu davrda q urilgan Y evropadagi ib o d atx o n a la r, m u su lm o n
sharqidagi hasham atli m asjidlar o ‘rta asr tafakkurining m ahsuli, 
insoniyat tarixining haykali sifatida hanuzgacha kishilar qalbini 
to iq in la n tira d i.) Buyuk inson aql-zakovati qudratiga ta ’zim etishga 
d a ’vat etadi.
X—XII asrdagi Yevropa san’ati odatda rom an san’ati deb yuritiladi. 
«Rom an» iborasi shartli b o iib , lotin ch a rim niki, degan so‘zdan 
olingan. Bu san’at nam unalarini Fransiya, G erm aniya, Italiya va 
G ‘arbiy Yevropaning boshqa joylarida uchratish m um kin. Rom an 
uslubidagi binolar o ‘zining vazminligi, b o ‘yini birm uncha past qilib 
ishlanganligi, devorlarning qalinligi, ishlatilgan ustunlam ing yo‘g‘on 
va birm uncha dag‘alligi, darvoza va ayniqsa, derazalarining ensizligi 
bilan boshqa uslubda ishlangan binolardan ajralib turadi. Rom an 
uslubida q urilgan ib o d atx o n alarn in g tash q i va ichki to m o n lari 
(devorlari) tasviriy san’at asarlari (haykaltaroshlik, rassomlik) bilan 
bezatilgan. Rom an ibodatxonalarining ichki tom onini (interyer) bezashda 
devoriy surat va vitrajlar keng qo‘llanilgan. Buni Fransiyaning Puatedagi 
N otrD am G rand ibodatxonasida ham ko‘rish m umkin. Bu ibodatxona 
ko‘rinish jihatidan birm uncha past, tosh devorlari qalin va salobatli 
qilib ishlangan. U ning kichik, to r darchalari bu devorlar qalinligini
25

---

yanada b o ‘rttirib, vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch nef (zal)dan 
iborat. 0 ‘rtadagi nef ikki yon tom ondagi nefdan biroz baland, u yerdagi 
mavjud darchalar ichkariga nur tushishiga xizmat qiladi. Bino devorlari 
haykaltaroshlik asarlari, turli m eino rchilik dekorativ elem entlari bilan 
bezatilgan. M asalan, yarim kolonna, yarim aylana shaklidagi ark va 
hokazolar. Bular binoning jiddiy ko‘rinishiga latofat kiritadi.
Y evropada feodalizm ning gullagan (X II—XV asrlar) davridagi 
sa n ’atn i gotika sa n ’ati deb yuritiladi. «Gotika» iborasi h a m shartli 
olingan. U ning lug‘aviy m a'n o si italyancha so ‘zdan olingan b o iib , 
«gotlarniki» degan m azm unni bildiradi (G otlar germ an qabilalaridan 
biri). Bu ibora U yg‘onish davrida kiritilgan b o iib , sa n ’atda got 
qabilalari sa n ’ati t a ’siri k uchliroq b o ig a n lig in i bildiradi. G otika 
san ’ati bevosita rom an sa n ’ati a n ’analarini rivojlantirib, uni yangi 
bosqichga olib chiqdi. G otika san’ati ham cherkov g‘oyalarini shartli 
belgi va sim volik obrazlarda talq in etishga harakat qildi. Shu bilan 
birga, bu s a n ’at b a g ‘rida yangi ten d e n siy ala r — hayotiy tab iat 
shakllariga qiziqish, inson ruhiy olam ini ochishga intilish kuchaya 
bordi. G otika san ’atining xarakterli tom onlari m e ’m orchilikda yaqqol 
nam oyon b o ia d i. U rom an m e ’m orchiligidan o ‘zining k o ‘rkam ligi 
va yengilligi bilan ajralib turadi. G otika m e ’m orchiligida ham m a 
d e k o rativ e le m e n tla r o ch iq lik k a, falakka in tila y o tg a n d e k qilib 
ish lang an b o i ib , bu d avr kishilarining ozodlikka, y o ru g iik k a . 
hayotga intilishlarini belgilaydi.
M e ’m o rc h ilik binosidagi shu g ‘o y alar a rk lard a h a m k o ‘zga 
tashlanadi. Ib odatxonalarning kiraverishida atirgulga o ‘xshash qilib 
ishlangan vitrajlar binoga alohida g o ‘zallik baxsh etadi. G otika 
binolarining devorlariga, peshtoqlariga ishlangan tasvirlarda realistik 
tendensiyalar kuchayadi. G otika uslubida qurilgan binolar baland 
b o iib , uning ichki qism idagi nafis ustun binoning jozibasiga yanada 
joziba q o ‘shadi. K eng va b aland rangdor zinali darvozalar, ulug‘vor 
e s h ik la r b in o n i s h o h o n a qilib k o ‘rsa ta d i. G o tik a m e ’m orligi 
n a m u n a lari h ozirgi kun d a h am F ransiya, G erm an iy a, Angliya, 
Polsha, C hexiyada o ‘zining qaytarilm as go ‘zalligi bilan kishini xayol 
du n y o sig a b o sh la y d i. 0 ‘rta asr m e ’m o rlig i s a n ’a ti t o ‘g ‘risid a 
g a p ir ilg a n d a V iz a n tiy a m e ’m o rlig i s a n ’a ti n i ( u n in g n o d ir
yodgorligidan biri K onstantinopoldagi avliyo Sofiya ibodatxonasi), 
B u d d izm m e ’m o rlik s a n ’a tin i (X itoy, H in d isto n , ln d o n e z iy a , 
Y ap o n iy a va b o sh q a m a m la k a tla rd a keng ta rq a lg a n ) eslam ay
boim aydi. Bular ham o ‘zining qaytarilmas jozibasi, g‘oyaviy m azm uni
26

---

bilan kishiga m a ’naviy qoniqish baxsh etadi, insoniyat tafakkuri 
to ‘g‘risida tasavvurga ega b o ‘lishga yordam beradi.
0 ‘rta asr m e’morlik san’atida islom m e’morligi ham (Yaqin Sharq, 
Old Osiyo, 0 ‘rta Osiyoda tarqalgan m e'm orlik uslubi) jahon m e’morlik 
sa n ’atida m uhim aham iyat kasb etdi. Islom m e ’m orligida ko‘rilgan 
masjid, m adrasa, maqbara, turli m inoralar, bezaklar, naqshlar, suls va 
kufiy uslubida yozilgan yozuvlar ham da rang-barang sirkor parchalar 
bilan bezatilib, ular qiyofasining serhasham va nazokatini oshirgan. 
Binolardagi gumbaz va m inoralar esa uning yanada dabdabali bo‘lishiga 
xizmat qilgan. Sam arqanddagi Bibi-X onim va Shohi Zinda ansambli, 
Ispaniyadagi A lgam bra m asjidi, H in d isto n , Afg‘o n isto n , Arab 
mamlakatlaridagi qator yodgorliklar islom m e’morligi san’atining nodir 
yodgorliklari hisoblanadi.
0 ‘rta asrda dekorativ-amahy san’at ayniqsa kamol topdi. N o m aiu m
xalq ustalari yaratgan rang-barang buyum lar hanuzgacha o ‘zining 
nafosat bilan tanlangan ranglar tovlanishi-yu, chiziqlar jozibasi, 
ishlatilgan material imkoniyatlarining emotsional ta ’sir kuchidan o ‘rinli 
va m ohirona foydalanilgani bilan kishi diqqatini o ‘ziga tortadi. O lrta 
asrlarda tasviriy san’atda ham jiddiy o ‘zgarishlar sodir b o id i. Bu daviga 
kelib uning tur va janrlari kengaydi. Inson ruhiy olamini ochib berishga 
intilish ko‘pgina san’atkorlam i o ‘ziga tortib, ifoda vositalarining ham
yangilanishiga, yanada ta ’sirchan b o ‘lishiga olib keldi. San’atkorlar 
san’at orqali katta fikrlami bayon etishga intilib, turli xildagi ramziy 
obrazlarga murojaat qildilar, allegoriyalardan foydalandilar. 0 ‘rta asr 
san’atining xarakterli tom onlaridan biri turli xildagi shartli belgi va 
obrazlarga murojaat qilinishi. Qadimgi dunyo san’atidan ilgarilab ketdi. 
0 ‘rta asr rassomi (haykaltaroshi ham ) tasvir ishlaganda uni real 
voqelikka o ‘xshatishni emas, balki shu tasvir orqali biron-bir ftkmi 
ilgari surishga harakat qildi.