M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

II. 4. CHET EL SA N ’ATI
XV III asrning oxiri — X IX asrning boshlarida ijtim oiy hayotda 
sodir b o ig a n o ‘zgarishlar san ’atda g ‘oyaviy-badiiy m azm unning 
o ‘zgarishiga olib keldi. Ba’zi demokrat rassomlar ijodida proletariatning 
inqilobi bilan b o g iiq asarlar paydo b o i a boshladi, san’at asarlarining
29

---

tarbiyaviy im koniyatiga alohida e ’tib or berila boshlandi. T anqidiy 
reahzm rivojlandi. Rassomlar o ‘z asarlaribilan ideahstik san atg a qarshi 
chiqib, aristokratiya parokandalikSarini tan q id qila boshladilar. Bu 
o ‘rinda angliyalik rassom U.Xogartning satirik kartina va gravyuralarini, 
germ aniyalik rassom D .X odovetskiyning hayotiy qalam suratlarini 
eslab o ‘tish m um kin.
X V Ill asrning oxirgi choragida Yevropa tasviriy san ’atidagi asosiy 
o q im k lassisizm o q im i b o i i b qoldi. Bu o q im o ‘zin in g t o i i q
m ohiyatini ayniqsa, Fransiya san ’atida n am o y o n qildi. Bu yerda u 
inqilobiy m az m u n b ilan sug‘orilib, o ‘zida burjuaziya inqilobiy 
g ‘oyalarini ta r g ib etdi. Bu inqilobiy klassitsizm ning yirik vakili va 
y o ib o sh c h isi Jak Lui David ijodida yaqqol n am o y o n b o id i. U ning 
«G oratsiyolar qasami» (1784 y. Luvr) inqilobiy klassitsizm oqim ining 
xarakterli nam unasidir.
Bu kartinaning sujeti R im respublikasi tarixidan olingan b o iib , 
asarda otaning o ‘z o ‘g ‘illarini dushm anlariga qarshi jangga borishga 
d a ’vat etib, ularga qilich tutqazayotgan vaqti tasvirlanadi. Rassom
bu asarida fuqarolik b u rch in i h ar qanday shaxsiy m anfaatdan ustun 
q o ‘yadi. Yuksak ideallar uchun har qanday qiyinchiliklam i yengishga, 
kerak b o ig a n d a qurbon b o iis h d a n ham q o ‘rqm aslikka d a ’vat etadi. 
D avid ijodining eng c h o ‘qqisi «M aratning o iim i» (1793, Bryussel, 
Nafis sa n ’at m uzeyi) nom li asarida n am oyon b o id i. Bu asar XVIII 
asr Yevropa tasviriy sa n ’atining eng n o d ir asari hisoblanib, unda 
fransuz inqilobining dohiysi M aratning o id irilis h i tasvirlanadi va 
bu orqali David aniq voqea asosida yuksak badiiy obraz yaratadi. 
«M aratning o iim i» asari inqilob qurbonlari u ch u n yaratilgan asar 
sifatida, o m m an i inqilobiy ruhda tarbiyalashga xizm at qildi, ularni 
kurashga chorladi. D avid inqilob yillarida p o rtre t janriga ham
m u ro jaat qiladi. In q ilo b q a tn ash ch ilarin in g , shuningdek, oddiy 
kishilarning p o rtretlarin i yaratadi. U larning b o ‘ysunm as xarakteri, 
psixologik h o latin i ochib beradi. Bu o ‘rin da uning «K o‘kchi ayol 
(1795, Lion) po rtreti diqqatga sazovordir.
Yevropa sa n ’atida X V III asm ing oxirida vujudga kelgan yana 
bir yirik o q im la rd a n biri ro m a n tiz m b o id i. Bu o q im n in g eng 
g u lla g a n d av ri 1820— 1 8 3 0 -y illarg a t o ‘g ‘ri k elad i. Bu d av rd a 
ro m a n tiz m o q im in in g vakillari o ‘zlarin in g xarak terli asarlarin i 
yaratdilar. R o m a n tiz m vakillari sa n ’atn i h is-tu y g ‘uga, voqelikni 
dinam ik harakat vaqtida tasvirlashga, yorqin ranglar gammasiga alohida 
e ’tib o r berdilar. U lar klassitsizm vakillariga nisbatan real voqelikka
30

---

k o ‘proq e ’tibor bera boshladilar. R om antizm oqim ining o ‘ziga xos 
to m o n lari shu oqim ning yirik vakili va asoschilaridan biri T. Jeriko 
ijodida o ‘z ifodasini topdi. U ning «M eduza soli» kartinasida b o iib
o ig a n voqea «M eduza» kem asining A tlantik okeanida falokatga 
uchrashi tasvirlanadi. O chiq okeanda «M eduza» kem asi suv osti 
qoyasiga urilib, parchalanib ketadi. Kem ada qutqarish uchun hech 
q a n d a y v o sita la r y o ‘q edi. Shu b o isd an kem a a ’z o la ri k em a 
qoldiqlaridan sol yasab olishadi va uning ustiga 149 kishi chiqib 
oladi. Sol och iq okeanda 14 kun kezadi va shulardan faqat 15 
od am sog‘ qoladi. T aso d ifan o ‘tib ketayotgan kem a o dam lari 
tom onid an bu qolgan odam lar qutqarilib qolinadi. Bu asarda rassom 
ana shu voqeani soldagi odam larni uzoqda suzib borayotgan kem ani 
ko‘rib, un d an yordam so ‘rayotgan vaqtini ko‘rsatgan. R om antizm
o q i m i n in g y a n a b ir y i r i k v a k ili E .D e l a k r u a d i r . U n in g
«Barrikadalardagi ozodlik» (1831, Luvr) polotnosi ham bevosita 
aniq voqeani aks ettirishga qaratilgan. Bu asar 1830-yil iyul oyidagi 
inqilob t a ’sirida yaratilgan b o iib , rassom san ’at tarixida birinchi 
b o iib tarixiy voqeani aks ettirdi, inqilobda qatnashgan xalq obrazini 
y a ra td i. R asso m bu a sa rd a b o ia y o tg a n ja n g n in g sh id d a tin i, 
qizg inligin i, bu inqilobda xalqning h am m a tabaqasi qatnashganini, 
bu xalq inqilobi ekanini ishonarli ko‘rsata oldi. Q o‘lida bayroq ushlagan 
ayol obrazi ozodlik ram zi sifatida tasvirlangan. Q olganlar esa unga 
intilgan. U larni ozodlik olg‘a boshlam oqda.
XVIII 
asm ing oxirlaridan boshlab Yevropa san’atida realistik oqim 
asosiy oqim lardan biriga aylanib bordi. Voqelikka m urojaat qilish, 
hayotda sodir b o iay o tg a n voqea va hodisalarning m ohiyatini ro ‘y- 
rost ko‘rsatish ko‘pchilik san’atkorlar diqqatini o ‘ziga jalb eta boshladi. 
Bu printsip ispan rassomi F. Goyya ijodida alohida o ‘rinni egallaydi. 
Uning polotnolari va satirik ofortlarida ispanlar hayotida so d irb o ‘lgan 
voqealar o ‘zining t o ii q badiiy ifodasini topdi. U ning «2-m aydan 3- 
mayga o ‘ta r kechasidagi qotillik» (1808, Prado) asari XIX asr 
xalqlarining ozodlik va m ustaqillik uchun olib borgan kurashini aks 
ettiruvchi buyuk asarlardan biridir. Asarda q o ‘zg‘olon k o iarg a n la m i 
tundagi otish nayti tasvirlanadi. Kom pozitsiya qurolsiz om m a va 
qurollangan jallodlam i qarama-qarshi qo ‘yish printsipida tuzilgan. Asar 
markazida oq ko‘ylaqh qo‘zg‘olonchi tasvirlangan bo‘lib, u orqah rassom 
bo‘ysunmas ispan xalqi timsolini gavdalantiradi. Goyya o ‘zining mashhur 
ofortlar tu rk u m id a Ispaniyadagi m onarxiya tu zu m in i, m a ’naviy 
qashshoq ruhoniylam i, bag‘ritosh inkvizatsiyani qattiq qoralaydi. XIX
31

---

asrdan boshlab g‘arbiy Yevropa s a n a tid a realistik oqim asosiy o ‘rinni 
egallab oldi. Buning boisi bor edi, albatta. K o ‘pgina ijodkorlar ijtimoiy 
hayotda b o ia y o tg a n inqilobiy harakatlarda qatnashib, shu voqealam i 
o ‘z asarlarida tasvirlab, shu bilan birga, ulam i ham shu m am lakatning 
faol grajdani ekanini chuqurroq his eta boshladilar, ular o ‘z xalqlarining 
orzu-istaklari, intilishlari bilan yashay boshladilar.
X IX
asrd an boshlab m an zarach i rasso m lar k o ‘zga k o ‘rinarli 
yutuqlarni q o ig a kirita boshlaydi. U lar jo n ajon o ik a la ri m anzarasini 
chizish orqali kishilarda o ‘z yurtiga m uhabbat uyg‘otish, ularda 
vatanparvarlik tuyg‘ularini oshirishga harakat qildilar. M anzara janriga 
b o ig a n bunday m unosabat angliyalik rassom J.K onstebl va fransiyalik 
b arb izo n m ak tab in in g yirik vakillari T. R usso, Sh. D o b in i va 
b o sh q a la r ijodida yaqqol k o ‘zga ta sh la n ad i. U la r e rta bah o rgi 
m aysazorlarni, suv, havo, n u r g o ‘zalligini kuylaydilar. Jam iyatning 
ilg‘or ijodkorlari shu m avjud hayotda sodir b o ia y o tg a n voqealarni 
tasvirlash bilan chegaralanm asdan, shu bilan birga, shu voqelikni 
ideal taraqqiyot y o iig a burish, dunyoni g o ‘zallik qonunlari asosida 
qayta q urish ishtiy o qi bilan y o n d ash ad ilar. 0 ‘z asarlarin i shu 
maqsadga b o ‘ysundirishga harakat qiladilar. Bu davr san’atkorlarining 
asarlari k o ‘proq tan qid iy xarakterga ega b o iib , sotsial tengsizlik, 
o g i r m ehnat va boshqa jam iyat illatlarini ro ‘yi-rost k o ‘rsatishga 
intilish bilan xarakterlanadi. Buni k o ‘rsatishda, ayniqsa, m ehnat 
mavzusi ko ‘pchilik ijodkorlar diqqatini o ‘ziga jalb qiladi. D ehqon, 
h u n a rm a n d va ish ch ilar hay o ti, m e h n a ti k o ‘pgina s a n ’atk o rlar 
asarlarining bosh mavzusi b o iib qoldi. Shunday m avzuda ijod qilgan 
s a n ’a tk o rla rd a n biri O .D o m e d ir. U o ‘z asarlarid a b o ia y o tg a n
v o q e a la rn i tasv irlar ek an , u shu v o q ealarg a o ‘z m u n o sa b a tin i 
bildiradi, insonlar orasidagi sam im iy m u h ab b atn i kuylaydi, bu ijua 
illatlarini, ikkiyuzlam achilikni tan q id q iladi, hayotiy voqealarga 
befarqlikni qoralaydi.
O. 
D om ening ana shunday m avzularga b a g ish la n g an asarlaridan 
biri «Q onun chiqaruvchilar uyasi» (1834) asaridir. Bu asarda rassom
d ep u tatlarn i palata majlisi vaqtida tasvirlaydi, h a r bir obrazning 
individual xarakterini ochib berishga harakat qiladi. Lekin shu bilan 
birga, bu obrazlam in g h am m asida um u m iy o ‘xshashlik — atrofga 
befarqlik, m a ’naviy pastlik, aqliy notavonlik yaqqol seziladi. «Davlat 
arbobi» degan oliy nom ga bularning h ech qan d ay daxli y o ‘qligini 
ko ‘rsatadi.
32

---

D om ening ta ’sirchan asarlaridan biri «Transonen ko‘chasi» (1834) 
polotnosidir. Bu asarda ishchi kvartallaridagi q o ‘zg‘olonchilarning 
qirg‘in qilinishi jud a ta ’sirchan qilib ko ‘rsatilgan. Polda o iib yotgan 
ishchi, uning tagida ezilib o iib qolgan go‘dak, qariyaning tasviri orqali 
fojianing nihoyatda o g ir ekanligini k o‘rsatishga harakat qilgan.
D om e o ‘z ijodida ijobiy obrazlarga ham m urojaat qiladi. Oddiy 
m e h n a tk a s h xalq o b ra z in i m e h r b ila n tasv irlay d i, ularga o ‘z 
xayrixohligini bildiradi. U ning «Kir yuvuvchi», «III klass vagon 
passajirlari» degan asarlari shular jum lasidandir. Oddiy xalq hayoti 
va m ehnatining tasviri yirik fransuz rassomlari J.F.M illeva, G .K urbe 
asarlarining m azm unini tashkil etadi. M illening m ashhur asarlaridan 
biri «B oshoq yig‘uvchi ayollar» kartinasidir. Bu asarda d eh qo n 
ay o llari. o ‘rim d a n keyin d alad a q olgan b u g ‘doy b o sh o q la rin i 
yig‘ayotganlarning tasviri orqali dehqo n lar turm ushining nihoyatda 
o g i r ekanligini ko ‘rsatadi G .K urbe o ‘z asarlarida ijtim oiy hayotda 
sodir b o ia y o tg a n o ‘zgarishlarni ochib berishga intildi. «D em okratik 
san’at realizm dir», — degan edi u. U bu tezisiga um rining oxirigacha 
sodiq qoldi. Kurbe o ‘zi bilgan va uni o ‘rab turgan voqealarni tasvirlar 
ekan, ularning ulug‘vor, badiiy b o iis h ig a harakat qildi, uning 
kartinalari ichida «O rnandagi ko ‘mish marosimi» kartinasi diqqatga 
sazovordir. Bu kartina bevosita m a iu m voqea asosida ishlangan 
b o iib , u nda tasvirlangan har bir obraz rassomga tanish va ular 
qaytarilm as xarakterga, o ‘z dunyoqarashiga ega b o ig a n shaxslardir. 
P a sso m h a r b ir sh a x sn in g x a ra k te rin i, b o ia y o tg a n voqeaga 
m u n o sa b a tin i k o ‘rsatish orqali asar g ‘oyasi hisoblangan inson
qadrining so ‘nib borayotganligini ochib berishga m uvaffaq b o id i.