M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

II. 6. Q ADIM GI 0 ‘ZBEK SAN’ATI
0 ‘zbek san’ati qadim iy tarixga ega. Hozirgi 0 ‘zbekiston hududida 
ibtidoiy jam o a davridayoq o d a m la r yashaganlar. U lar yashagan 
manziUardagi qoya suratlar, bronzadan yasalgan turli xildagi taqinchoq, 
m ehnat va urush qurollari ibtidoiy jam o a davri kishisining hayotini 
bilishga yordam beradi. Shunday qadim iy yodgorlik suratlaridan biri 
Z arautsoydagi (Surxondaryo vil.) qoyaga ishlangan suratlardir. Bu 
surat birm un cha prim itiv, sodda b o iish ig a qaram ay, ibtidoiy jam o a 
davri kishilari hayoti, ularning yovvoyi hayvonlarni ov qilayotgan 
vaqti ishonarli talqin etilgan. C hopib borayotgan yowoyi q o io s, shoxli 
buqalar va unga niqob ostiga yashirinib, hujum qilayotgan o dam lar 
tasviri orqali ibtidoiy jam oa davri rassomi shu ov manzarasidagi kuchli 
harakat va hayajonni ustalik bilan k o ‘rsata olgan. Suratda, ayniqsa. 
hayvonlar tasviri ifodali chiqqan. U lardagi kuch, epchillik hayotiy 
talqin etilgan. G ‘op devorlariga ishlangan suratlar 0 ‘zbekistonda, 
jum ladan, Boysun va Term iztum anlari, Samarqand, Toshkent. Jizzax, 
X orazm , Farg‘ona viloyatlaridan arxeologlar to m o n id an k o ‘plab 
topilgan. Bu suratlarning m avzusi ju d a chegaralangan. A sosan, 
hayvonlar tasviri yoki ov m anzaralarini uchratam iz. Shu bilan birga, 
topilgan suratlar orasida uy hayvonlarining tasviri (kuchuk, ot, sigir, 
q o ‘y, tovuq va h.k.) ham uchrab turadi. Bu tasvirlar ibtidoiy jam o a 
tuzum idagi o i r o q holda hayot kechirayotgan odam larning tevarak- 
a tro fn i o ‘ziga b o ‘y su n d irish , u lar ta fa k k u rin in g ta ra q q iy etib 
borayotganini tushunishda m u h im rol o ‘ynaydi. Eram izdan avvalgi 
asrning oxirlari va yangi eraning boshlarida 0 ‘zbekistonda kulolchilik 
borasida jiddiy rivojlanish sezildi. Bu davrlarda yaratilgan turli shakl 
va kattalikdagi k o ‘zacha va xum ch alar qurol va dastgohsiz. q o id a
bajarilgan. U larning tashqi bezagiga e ii b o r berilganligi seziladi. 
Ju m ladan, ushlaydigan b a n d i k o ‘pinch a biror bir hayvon k o ‘proq 
q o ‘y, q o ‘ch q o r boshiga o ‘xshatib ishlangan. Vaqt o iis h i bilan bu 
shakllar soddalashib borgan, xum yuzasi esa chiziqli naqshlar bilan 
bezatila boshlagan. Bu davrlarda oltindan, kum ushdan bezak va amaliy 
buyum lar ishlash san’ati ham keng tarqala boshlagan. Tasviriy san’atda 
ham mavzu kengayib borgan. Bu o ‘rinda yuz manzaralarini aks ettimvchi 
b o ‘rtm a tasvirlar, ja n g c h ila r o brazi diqqatga sazovordir. Yozuv 
m anbalariga k o ‘ra, q uldorlik davrida ham 0 ‘rta Osiyoda sa n ’atga 
qiziqish kuchli b o ig a n . Boylarning uyi, ibodatxona devorlari suratlar, 
naqshlar bilan bezatilgan.
36

---

E ram izning boshlariga kelib, iqtisodiy jih a td a n b irm uncha ilgari 
siijish yuz bera boshladi, shaharlar qurilishi jonlandi. Bu davr san’atida 
grek sa n 'atin in g t a ’siri borligi seziladi. M ayda haykaltaroshlik keng 
tarqaldi. B unday haykalchalar Sug‘d, Xorazm dagi shah arch alard an 
ko‘plab topilgan. Term iz atrofidagi topilgan haykallarda esa, k o ‘proq 
Budda va uning shogirdlari tasviri uchraydi. Yangi eraning boshlarida 
devoriy rangtasvir borasida ham asarlar yaratilganligini T erm izd an 
topilgan devoriy suratlar tasdiqlaydi. Xorazm yodgorliklari, ayniqsa 
T u p ro q q al'ad an ( II I —IV asr) topilgan hayvon va devoriy rasm lar 
qadimgi o ‘zbek san'atini bilishda m uhim daliliy material b o iib x i/m at 
qiladi.
V I—VII asrlar h a m san ’at, ham m adaniyat tarixida k o ia rilish
davri b o id i. Bu asrlarda k o ‘plab yirik m o n u m en tal inshootlar, 
h a sh a m a tli b in o la r qurildi. V araxsha (B uxoro vil.), A frosiyob 
(Sam arqand vil.) dagi saroy qoldiqlari, ularning devorlariga ishlangan 
suratlar, yaratilgan haykallar yuksak m ahorat bilan ishlanganligi 
hozir ham kishini hayratga soladi. Abu Rayhon Beruniy, M uham m ad 
Xorazm iy, Abu Ali ibn Sino. Forobiy yashagan vaqtlar ham bizga 
juda ko‘p nodir yodgorliklar qoldirdi. Bu asrlarda m e'm orlik yetakchi 
o ‘rinni egalladi. Shu davrning nodir yodgorligi b o ig a n Som oniylar 
m aqbarasi o ‘z davrining estetik-falsafiy qarashlarini m ujassam - 
lashtirgan. Tem ur va Temuriylar davrida yaratilgan Bibixonim masjidi, 
A m ir T em u r m aqbarasi, U lug‘bek m adrasasi va rasadxonasi, Shoxi 
Zinda ansam bli — bularning ham m asi xalq badiiy m erosining yorqin 
sahifasini tashkil etibgina qolm ay, balki jah o n tasviriy sa n ’ati tarixi 
sahifalarida o ‘zining faxrli o ‘rnini egallaydi. Bu davrlarda m iniatura 
san ’ati borasida ham sezilarli jonlanish b o id i.
Shu davrda yashab ijod elgan K am oliddin Behzod, M ahm ud 
M u zah h ib , M u ro d S am arq an d iy va boshqa q a to r m usavvirlar 
m iniatura sa n ’atining nodir nam unalarini yaratib qoldirdilar. Bular 
orasida. ayniqsa, K .B ehzodning faoliyati (taxm inan 14 66-1535- 
yillar) diqqatga sazovordir. Behzod X irotda tu g ilg a n . Bu yerda 
H usay n B oyqaro k u tu b x o n asid a ish lag an . 1507-yili X u ro so n
Shayboniyxon q o iig a o ig a c h , B ehzod Buxoroga ko‘chib kelgan 
va shu yerda 1522 yilgacha yashab, ijod qilgan va  zining m ashhur 
Shayboniyxon portretini yaratgan. Keyinchalik qisqa vaqt Tabrizda 
(1522—1524) keyin yana H irotda yashab ijod etgan. Buyuk Alisher 
N a v o iy n in g g ‘a m x o ‘rligida k am o l to p g an B eh zod S a ’diy n in g
«Bo‘ston», «Guliston», N izom iyning «Xamsa», Xisrav-Dehlaviyning
37

---

«Xamsa», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlariga ko‘plab 
suratlar chizgan. Navoiyning dostonlarini ajoyib suratlar bilan bezagan. 
Behzod portretchi rassom sifatida ham m ashhurdir. U Navoiy, Jomiy, 
H usayn Boyqaro, Shayboniyxon portretlarining muallifidir. B undan 
tashqari, m anzara, tarixiy, hayotiy, m aishiy jan rlard a ham sam arali 
m e h n a t q ilgan. Bu o ‘rin d a u n ing «Jum a m asjidi qurilishida»
m iniaturasini eslab o ‘tish m um kin. U ning m avzutik kom pozitsiyasi 
dinam ik xarakterga ega.
B ehzo d o ‘z ish in in g u stasi edi. U 0 ‘rta O siyo m in ia tu ra
m aktabining rivojlanishiga katta t a ’sir k o ‘rsatdi. B ehzodning ijodiy 
reja la rin i k e y in c h a lik u n in g sh o g ird lari Q osim A li, M a h m u d
M uzahhib. M ulla Y usuf va boshqalar davom ettirdilar.
X V II—X V III asrlard a B uxoro, Xiva, U rg an ch , T o sh k e n td a
yaratilgan m e’m orchilik obidalari, dekorativ-am aliy san’at buyum lari 
xalqning g o ‘zallikka b o ‘lgan intilishidan dalolat beradi. XIX asrning 
ikkinchi yarm i va XX asr boshlarida o ‘zbek sa n ’ati tarixida yangi 
bosqich boshlandi. Bu davrda xalq dekorativ-am aliy san ’ati yetakchi 
o ‘rin egaliadi. Bu sa n ’at shu davr kishilari uchun voqelikni, tevarak- 
a tro f g o ‘zalligini yuksak po etik shakllarda aks ettiruvchi, ularning 
hayot, go ‘zallik tu sh u n ch alarin i ifodalovchi birdan bir sa n 'at tu n
blib qoldi. Q o ‘li gul xalq ustalari yaratgan nafis zargarlik buyum lari. 
kulolning ajoytb sopol buyum lari. naqqoshning bezaklarida shu 
davr kishilarining voqelikka b o ‘lgan estetik m unosabati, estetik ideali, 
hayot to ‘g ‘risidagi falsafty qarashlari o ‘zining badiiy talqinini topdi. 
Bu davrlarda Buxoro, Xiva, Q o ‘qon va boshqa shaharlarda qurilgan 
m e ’m orlik yodgorliklari, A. D onisli (A hm ad K alla) va boshqa 
m iniatyurachilar ijodida o ‘zbek xalqining boy o ‘tm ishi a n ’analari 
davom ettirildi.
0 " rta O siyoning Rossiya bilan q o ‘shilishi natijasida ijtim oiy 
h a y o td a so d ir b o ‘lg an o ‘zg arish lar bevosita s a n ’a td a h a m o ‘z 
ifodasini topa bordi. B uni dekorativ-am aliy san 'at asarlaridagi yangi 
kom pozitsi-yalarda, ularning sujet va m otivlarida, real hayotning 
tasvirlanishida voqelikni ustalar tom onidan real tasviriga intilishlarida 
ko‘rish m um kin. B unday o ‘zgarishIar rus va  zbek m e’m orlik s a n ’ati 
a n ’analarining bir-biriga yaqinlashishi va q o ‘shilishi natijasida paydo 
b o ‘lgan yangi uslublarda ham nam oyon bo ‘la boshladi. M uhim i, XIX 
asrning ikkinchi yarm id an boshlab o ‘zbek xalqining badiiy hayotida 
sodir b o ‘lgan m u h im o ‘zgarishlardan biri — bu realistik dastgoh 
sa n ’atining m ay don g a kelishi edi. Jo n li narsalar tasvirining din
38

---

to m o n id an taqiqlanishi bu sa n ’atning O lrta Osiyo xalqlari orasida 
tarqalniasligining sababi hlcii. H ozirbu san’at rivojlanmoqda. Dastgoh 
realistik rasm lar chizishni birinchi bo ‘lib XIX asrning 40-yillaridan 
boshlab 0 ‘rta Osiyoga kela boshlagan rus badiiy makta-bining talabalari 
b oshlab berdilar. Bu borada rus rassom lari V. V. V ereshagin, 
A .K aram zin, 1. Kazakov, S. Yudin, R. Z om m er, ukrain rassom i S. 
Svetoslavskiy va boshqalar ijodi diqqatga sazovordir. Lekin shu bilan 
birga, rus rassom larining mahalliy xalq oldida borliqni, ayniqsa, jonli 
n a rsa larn i d o ‘zax jazo sid an q o ‘rqmr-.y tasv irlashlari ru h o n iy la r 
o b ro ‘yining pasayishiga, dinga ishonchsizlik tug ‘ilishiga olib kelishi 
m u qarrar edi. 1886-yildagi k o ‘rgazm ada toshkentlik Buxta Sodiq 
X o ‘jayevning alebastrdan yasagan ot va kiyik haykalchalarining 
q o ‘yilishi, 1915-yil bosm adan chiqqan S. Siddiqiyning «K o‘r o ‘g ‘li>> 
cpik poem asiga ishlangan grafik illustratsiyalarining yuzaga kelishi 
davrtaqozosi edi. 0 ‘zbek san’atida mavjudboMgan an ’analar, shakllanib 
kelayotgan vangi tenden-siyalarning mavjudLigi esa o ‘zbek san’atining 
tarixan qisqa vaqt ichida katta m uvaffaqiyatlarga erishganligini 
k o ‘rsatadi. Bu asosda esa  zbek san'ati shakllandi. rivojlandi.
S a n ’at insoniyat tarixida yangi davrni boshlab berdi. Bu sa n ’at 
chin m a‘noda om m aning orzu-istaklarini, his-tuyg‘u, fik r-o‘ylarini 
ifodalovchi sa n ’atga avlandi. X alqning o ‘zi esa uning ijodkori b o ‘lib 
m aydonga chiqdi
S a n ‘at shu ommagn tushunarli b o ‘lishi va on n n a tom onidan 
sevilishi lozim. U om m aning tuyusini.. likrmi va irodasini birlash- 
tirishi, om m ani k tarishi kerak. San'at om m a orasida san'atkorlar 
yetish tirib c h iq a rish i va u larn i o ‘stirishi kerak. K am o l to p ib
kelayotgan m e'm orlik. am aliy-dekoiativ va tasviviy sa n ’atning nodir 
yodgorliklari jah o n san ’ati taraqqiyotida salm oqli o ‘rinni egallab, 
uning rivojiga o ‘z t a ’sirini o ‘tkazm oqda. 0 ‘sha davrda sa ifa tn in g
m avzusi kengaydi, uning yangi tu r va janrlari m aydonga keldi. Ana 
sh u n d a y ja n rla rd a n biri ta rix iy -in q ilo b iy ja n rd ir. Bu ja n rn in g
m azm im i bevosita m qilob. grajdanlar urushi yillari va ularning 
rahbari va v o ‘lboshchisi 
faoliyati bilan b o g liq d ir. Rassom va 
haykaltaroshlar bu janrga rnurojaat qilar ekanlar. dastlab xalqnm g 
ulug‘vorligi va qudratini ochib berishga, xalq va partiya birligidagi 
kuchni ifodalashga harakat qiladilar. izh o r etish, uning olijanobligi 
va printsipialligidan hayratlanish. uning, jum ladan, N.A. Andreyevning 
(1931 -1 9 3 2 ) haykaliga xos printsipiallik, o ‘tkir zakovat va kelajakka 
ishonch yuksak professional m ahorat bilan badiiy ifodalangan. А.М.
39

---

Gerasim ovning (1930) m ashhur rangtasviri esa ko‘z ngimizda kuchli 
va otashin notiq obrazini gavdalantiradi. Osm ondagi pag‘a-pag‘a qora 
bulutlar, n am oyishchilarning q o ‘lidagi qizil alvon va bayroqlarning 
hilpirashi esa davrning notinchligini ochib berishga xizm at qiladi. 
H ayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan asarlar urushdan keyingi yillarda 
ham ko‘plab ishlandi. B.V.Ioganson boshchiligida b irg u ru h rassomlar 
ishtirokida yaratilgan asar «Y oshlarning 111 sobiq syezdda chiqishi» 
(1951) u ru shd an keyingi sobiq sovet sa n ’atida yoshlar hayoti va 
faoliyatiga bag‘ishlangan yirik polotnolardandir.