M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

II. 7. 0 ‘ZBEK SO B IQ SOVET SA N ’ATI
1918—20-y illard a T o sh k e n t, S a m arq a n d sh a h arlarid a badiiy 
m ak tab lar o childi. U larga k o ‘plab m ahalliy yoshlar jalb etildi. 
Inqilobdan keyingi dastlabki yillarda rus va boshqa millat rassomlari 
faollik ko‘rsatdilar. U lar yosh milliy kadrlarni tarbiyalash, xalq orasida 
san’atni targ‘ib etishda faollik ko ‘rsatdilar. Shu bilan birga, o ‘zbek 
xalq sa n ’atin i o ‘rganish orqali haqiqiy m illiy san ’at nam unasini 
yaratishga, o ‘z asarlarida davrning m uhim voqealarini aks ettirishga 
harakat qildilar. Shunday rassom lardan biri O.K .Tatevosyan bldi. 
M ashhur rus rassomi V K orovinning shogirdi bo ‘lgan bu rassom 1915- 
yili birin ch i bo r 0 ‘zbekistonga keldi. U ning seijilo tabiati, boy 
m e ’m o rlik y o d g o rlik la ri yosh rasso m n i o ‘ziga m ah liy o etd i. 
0 ‘zbekistonda o ‘z ijodiy izlanishlari uchun katta imkoniyatlar borligini 
his qilgan rassom o ‘qishni bitirgach, butunlay 0 ‘zbekistonga k o ‘chib 
keldi va o ‘zining serm ahsul ijodini boshladi, yosh rassom larga 
murabbiylik qildi. U ning inqilobgacha b o ‘lgan davrdagi ijodi, asosan, 
Sam arqandga bag‘ishlangan. Gavjum ko ‘chalar, n o z -n e ’matga to ‘lib- 
to sh g a n b o z o r k o ‘rin ish lari, ch o y x o n a la r rassom nin g k o ‘pgina 
asarlarining m azm unini tashkil etdi. Tatevosyan ijodida yangi davrni 
boshlab berdi. X alq m illiy san ’ati a n ’an alarini o ‘rgandi. Inqilob 
natijasida o ‘zbek xalqi hayotida sodir b o la y o tg a n yangi a n ’analar, 
uning m a'naviy olamidagi m uhim o ‘zgarishlar, odainlarning mehnatga 
b o ig a n m unosabati rassom asarlarida badiiy ifodasini topa boshladi. 
R assom ning « K o m m u n a o ‘quvchilari» (1918-yil) asari shunday 
asarlardandir. Bu asarda Tatevosyan turli m illat yigit va qizlarining 
dalada q iz g in m ehnat jarayonida ifodalar ekan, d o ‘stlik, tenglik, 
ozodlik g‘oyalarini ilgari suradi. Yosh respublika vakillarining ertangi 
kunga ishonch bilan boqishi, ktarinki ruhda m ehnat qilayotganliWari
40

---

kuylanadi. 0 ‘zbek san’atining dastlabki taraqqiyot bosqichi 20-yillaming 
oxiri va 30-yillam ing boshlariga to ‘g ‘ri keladi. Bu yillardan boshlab 
milliy rassom lar ko'rina boshladi. U lar o ‘zlarining dastlabki asarlari 
bilan respublika badiiy k o ‘rgazm alarida ishtirok etib, badiiy hayotni 
yanada jonlantirdilar. Bu yillarga kelib, san’at mavzusi kengaydi. D o‘stlik, 
tinchlik, m ehnat go‘zalligini kuylovchi asarlar yaratildi. Kishilarda sodir 
bo‘lib kelayotgan mehnatga ko‘tarinki munosabatni aks ettiruvchi asarlar 
yaratildi. Talantli rassom Bahrom H am dam iyning «Ishtugadi» (1940) 
deb nom langan kartinasi shu davrda kishilar ongida sodir b o ‘lgan 
o ‘zgarishlar, m ehnatga yangicha m unosabat o ‘z ifodasini topgan. Ish 
tugadi. Lekin odam lar uyga shoshilishm ayapti. U lar qilingan ishni 
muhokama qilib, ertangi kun rejasini belgilashmoqda. Asarda ana shunday 
sodda sujet tasvirlangan. Lekin rassom shu oddiy hayotiy lavhada yangi 
davr odam larining yangi jam iyat qurish ishidagi jonbozligini ko‘rib, 
u lard an quvonadi va b o sh q alarni ham shunga d a ’vat etadi. L. 
Abdullayevning «Yosh shoir uyidagi uchrashuv» deb nom langan asari 
20—30-yillardagi yoshlar orasidagi san ’at va m a ’rifatga intiluvchi 
yoshlarining fazilatlarini ochib berishga bag‘ishlangan. Shoir yangi she’rini 
stol atrofidagi o ‘rtoqlariga o ‘qib bermoqda. Stol usti to ‘la noz-ne’matlar, 
yorug‘ va shinam xona farovon turm ushdan dalolat beradi. Devordagi 
surat, guldonga q o ‘yilgan gullar uy egasining xarakterini yoritishga, 
uning hayotni sevuvchi, go‘zallik shaydosi ekanligini ochib berishga 
xizm at qiladi. Bu yillarda 0 ‘zbekistonda tug ‘ilib o ‘sgan yoki o ‘zga 
o ‘lkalardan kelgan rassom lar ham badiiy hayotda faollik ko‘rsatdilar. 
U lar 0 ‘zbekiston san’atining taraqqiyotiga salm oqli hissa q o ‘shdilar. 
Ana shunday rassomlardan biri Aleksandr Volkov edi. Faig‘onada tug‘ilib 
o ‘sgan, Moskva badiiy maktablarida ta ’lim olgan bu rassom shu yillarda 
o ‘zining barkamol asarlarini yaratdi. Davr kayfiyati, kishilaming hayotga 
b o ‘lgan yuksak m unosabati uning asarlarida o ‘zining haqiqiy poetik 
obrazini kashf etdi. Uning shunday asarlari ichida «Choyxonada» (1928), 
«Kultmagda» (1931) polotnolari, «Paxta» triptixi o ‘zining chuqur 
m azm uni va yuksak badiiy tili bilan ajralib turadi.
0 ‘zbekistonda samarali m ehnat qilgan ms rassom laridan biri Pavel 
Petrovich Benkov edi. U o ‘zbek sobiq sovet san’atining rivojlanishiga, 
m illiy k ad rla rn in g y etishib ch iq ish ig a k a tta hissa q o ‘shdi. U 
0 ‘zbekistonda b o ‘lgan dastlabki yillarida Buxoro, Xiva, Samar-qandga 
atab ju d a k o ‘p polotnolar ishlagan. Bular, asosan, yarim m anzara va 
yarim m aishiy janrda b o ‘lib, ularda rassom kundalik xalq turm ushini 
qadimgi nodir m e’morlik fonida ustalik bilan tasvirlaydi. 30-yillardan
41

---

boshlab Benkov voqelikka k o ‘plab e ’tibor bera boshlaydi. X otin-qizlar 
hayotida sodir boiayo tgan o ‘zgarishlar uning asarlarida o ‘zining badiiy 
ifodasini topadi. «D ugonalar» (1940-yil) deb nom langan polo tno 
P.B enkovning d o ‘stlik m avzusida yaratgan yirik asaridir. Bu asarda 
o ‘zbek va rus qizining ishkom da g ‘arq pishgan uzum larni tom osh a 
qilishayotgan paytining tasviri orqali rassom xalqlar orasidagi d o ‘stlikni 
kuylaydi. A sar o ‘zining boy koloriti, obrazlar harakatidagi tabiiyligi 
bilan to m o sh abinda yaxshi taassurot qoldiradi.
U rush yillari o ‘zbek rassom lari ueh u n katta sinov b o id i. U lar 
g ‘oyaviy jih a td a n ch in iq d ilar. R assom va h ay k altaro sh lar front 
g ‘alabasi uch u n rag‘batlan tira oladigan asarlar yaratishga harakat 
qildilar. U rush yillarida 0 ‘zbekistonga evakuatsiya qilingan M oskva, 
L eningrad, Kiev, X arkov badiiy institutlari, ular bilan birga kelgan 
yetuk sa n ’atkorlar D .M o o r, V .Favorskiy va boshqalar respublika 
badiiy hayotini jonlan tirdilar. 0 ‘zbek rassom larini g ‘oyaviy-badiiy 
asarlar yaratishga d a ’vat etdilar. X alqning G erm aniy a fashizm i 
ustid an erishgan olam sh um u l g ‘alabasi bilan yakunlandi. T in ch 
qurilish yillari boshlandi.
U rushda vayron b o ig a n sh ah ar va qishloqlarni tiklash, qishloq 
m ahsulotlarini k o ‘paytirish ishlariga kirishdi. 0 ‘z m ehnat faoliyatini 
doim xalqlar, partiyaga b a g ish la g an sa n ’atkorlar va hayotida sodir 
b o i g a n bu o ‘zg arish larn i o ‘z larin in g yorqin p o lo tn o la rid a aks 
ettirishga intildilar. Bu davrdan boshlab o ‘zbek saivati h am o ‘z 
rivojlanishida yangi bosqichga qad am q o ‘ydi. T o ia q o n li, g ‘oyaviy 
yuksak, badiiy barkam ol asarlar yaratish o ‘zbek sovet sa n ’atining 
bosh y o ‘nalishi b o iib qoldi. In so n g o ‘zalligi, tabiat ulug‘vorligi 
rassom larim iz polotnosida o ‘z ifodasini topa boshladi. Bu urushdan 
keyingi yillarda yaratilgan A.A bdullayevning A .H idoyatov p o rtreti 
(1949), Oybek portreti (1949), LA bdullayevning «Q ahram onni kutib 
olish» (1947), U Tansiqboyevning «Qayroqqum G ESida tong» (1957), 
R.Ahmedovning «Onalik o ‘ylari» (1958), R.Timurovning «Samarqand» 
(1958), Y.Elizarovning « 0 ‘zbekiston adabiyot va san’at arboblari guruhi 
portreti» (1959), N .Q orax o nn in g «O ltin kuz» (1958), V F ad e e v n in g
« S o q c h i ayol» (1 9 5 8 ), M .S a id o v n in g « X irm o n d a » (1 9 5 8 ), 
Ch. Axmarovning devoriy rasmlari va boshqalar o ‘zbek san’ati tarixida 
o ‘zlarining m unosib o ‘rn in i egalladi R espublikam iz rassom lari bu 
davrdan boshlab respublika va Butunittifoq koigazm alarida faol ishtirok 
etib, san’atimiz ta ’sirchanligining ortib borayotganini namoyish etdilar. 
A yniqsa, 1957-yilda M oskvada b o i ib o ‘tgan B utunittifoq badiiy
42

---

krgazmasi, 1959-yili dekada kunlari tashkil etilgan badiiy ko‘rgazmalar 
o ‘zbek tasviriy san ’ati tarixida m uhim voqea b o ‘ldi. Rassom larim iz 
zamonaviy mavzularda g‘oyaviy-badiiy barkamol asarlar yaratib, tasviriy 
sa n ’at m uxlislari dilini xushnud etdilar.
Bu yillarda haykaltaroshlik borasida ham ko‘zga ko‘rinarli yutuqlarga 
erishildi. F .G rishchenkoning portretlari, X .H usniddinxo‘jaevning 
haykallari, A.Kramskayaningbarelefi hamda P.Ivanovaning hayvonlami 
aks ettiruvchi asarlari bunga m isol b o ‘ladi. 60—70-yillardan boshlab 
o ‘zbek san ’ati yangi pog‘onaga qadam q o ‘ydi. Bu davrda faqat keksa 
rassom lar ijodidagina em as, balki yoshlar ijodida ham yangi ifoda 
vositalarini izlash, asarni talqin etishda uning em otsional tom oniga 
e ’tibo r berish kuchayganligi yaqqol k o ‘zga tashlanadi. Voqelikni 
ko‘tarinki ruhda talqin etish, chiziqlaming ifoda imkoniyatlariga alohida 
e ’tibo r berish, rang t a ’sirchanligini oshirishga intilish bu yillardagi 
ijodkorlar izlamshining m u h im to m o n in i belgilaydi. Buni B.Boboyev 
va R .C h o r ie v la r n in g r a n g t a s v ir la r id a , T .M u h a m e d o v n in g
karikaturalarida k o ‘rish m um kin. 0 ‘zbek san ’ati zafarli y o in i bosib 
o ‘tdi. U ko ‘pm illatli san’atining ajralmas qismi sifatida insoniyatning 
porloq kelajagi uch un xizmat qilib kelm oqda.
43

---