m axsus suratlar bilan savdo qiluvchi firm alar,
davlat tashkilotlari va
yirik muzey rahbarlari tom onidan q llab-quwatlanadi. Bu oqimlarning
eng yiriklari ekspressionizm , surrealizm va abstraksionizm dir.
E kspressionizm (fransuzcha s z b o ‘iib . ifodalash m a 'n o sin i
bildiradi) hozirgi zam on form alistik oqim ning yirik turlaridan biridir.
Bu oqim voqelikni real tasvirlashni inkor etadi, uni atayin buzib
k o ‘rsatishni, prim itiv sa n 'atn i u lu g ia y d i. Bu oqim rassom lari real
voqelikning tasviridan k o ‘ra, kishi psixikasida sodir b o ia d ig a n turli
vahim ali alahsirashlar, voqelikka q o ‘rqinch bilan qarashga undovchi
asarlarni
yaratishga, bu dunyoni bevafo qilib k rsatishga harakat
qiladilar. Formalistik oqimlardan yana biri bu surrealizmdir (fransuzcha
so ‘z b o ii b , realizm dan yuqori, degan m a 'n o n i bildiradi). Surrealist-
larning asarlarida m istikg‘oyalar voqelikning o ‘ta illuzion — naturalistik
tasvirlanishi bilan bir qatorda, uning k o ‘rinishini kishi aqliga t o ‘g ‘ri
kelm aydigan darajada buzib aks ettiradilar. S.D aIi bu oqim ning yirik
vakilidir. U ning « O iik shahar» deb nom langan surati shu oqim ning
o ‘ziga xos xususiyatini ifodalaydi. H ozirgi zam on yirik form alistik
oqim laridan yana biri — bu abstraksionizm dir. Bu oqim realizm ni
butunlay inkor etadi. Voqelikni o ‘ziga o ‘xshatishdan
voz kechish va
uning o ‘rnini shu voqelik to 'g ‘risida tasavvur bera oladigan shakl,
rang d o g ia ri, chiziqlar o rqah tasvirlashga da'vat etadi. Bu oqim
nazarivotchilari esa rassom o ‘z asarlari orqali tom oshabinga biror-bir
g ‘oya, fikr, h is-tuy g ‘u yoki kayfiyat berishi shart em as, tom oshabin
rassom tasvirlagan turli rang d o g ia ri, chiziqlar. hajm iardan ziga
kerak b o ig a n faraziy-optik tasavvur qilishi kerak, deb ta iim beradilar.
Bu bilan ular saniatning nuih im to m o n i. insonga ma"naviy
ozuqa
berish im koniyatini butunlay chekiab q yadilar.
Lekin hozirgi zam o n chet el san iatid a faqat form alistik oqim
mavjud va bugungi kun sa n 'atin in g xarakterli to m o n in i beigilaydi,
deyish n o t g ‘ri b o i a r edi. K apitalistik rnam lakatlardagi progressiv
rassom lar o ‘z asarlari bilan jam iyat taraqqiyotiga xizmat qilm oqdalar,
yer yuzida tin ch lik , d o ‘stlik. birodarlik. tenglik q aro r topishi uchun
ku rash m o q d alar. U larnin g asarlari o ‘zining sotsial o ik ir lig i va
ta 's irc h a n lig i b ila n ajralib tu ra d i. Bu o ‘rin d a fran suz rassom i
A. F ujeron, italiyalik rassom R.
G u ttu z o , haykaltarosh D .M an tsu
asarlarini eslab o ‘tish kifoyadir.
H ozirgi zam o n sa n ’ati t o ‘g ‘risida gapirganda L otin A m erikasi
m am lakatlarining progressiv sa n 'ati. Osiyo, Afrika xalqlari sa n ’ati
haqida h am alohida t o ‘xtalish zarur b o ia d i. Bu q it’a m am lakatlarida
milliy sa n 'at o ‘choqlari shakllanibgina qolm ay, balki ja h o n s a n a ti
34
tarixiga o ‘zining sezilarli ta ’sirini o ‘tkaza olgan progressiv s a n atk o rla r
ham yetishib chiqdi. Meksikalikgrafik rassom, A. Bustosning AQ SH da
yasalgan gravyurasi, A .G om esning «Urushga qarshi ona» grafikalari
o ‘zining sotsial t a ’sirchanligi bilan ajralib turadi. Afrika, Osiyo
m am lakatlari xalqlarining badiiy hayotida esa jiddiy ko‘tarilish yaqqol
k o ‘zga tashlanib borm oqda.
R um iniyalik rassom K. Baba o ‘zining
bir qator asarlari bilan
kengjam oatchilikka tanish. U portret, hayotiy-m aishiyjanrda asarlar
yaratgan. U ning m ash h ur asarlaridan biri
«D alada dam olish»
(1954) kartinasidir. Rassorn har bir obraz xarakterini to ii q ochishga,
kom pozitsiyani tuzishda voqelikni tabiiy holda ko‘rsatishga intiladi,
bu esa uning asarlarining t a ’sirchanligini yanada oshiradi.
G erm aniyalik haykaltarosh Ғ .К г е т е г bugungi haykaltaroshlik
san ’atining yirik vakillaridan biridir. U ning Buxeivalddagi fashizm
q u rb o n la ri u c h u n o ‘rn a tilg a n y o d g orlig i d a v rim iz n in g y e tu k
m o n u m e n ta l a sa rla rid a n d ir. K o ‘p figurali bu k o m p o zitsiy ad a
q a m o q d a g ila rn in g q o ‘zg ‘o lo n i aks e ttirila d i.
O z o d lik u c h u n
birlashgan kishilar obrazi asar g‘oyasini tashkil etadi. K om pozitsiya
m arkazidagi o ia y o tg a n jangchi obrazi orqali haqiqiy vatanparvar,
o ‘z xalqiga sod iq kishini tasvirlab. to m o sh a b in d a d u sh m an g a
nisbatan nafrat uyg‘otadi. Bu kom pozitsiya m urakkab psixologik
asardir. Bu yerda tasvirlangan har bir obraz o ‘z xususiyatiga ega.
U larning ham m asida ozodlikka intilish kuchli. Bu intilish ularni
yagona oilaga birlashtirgan. Asarning o ‘ziga xos badiiy tili, san ’atkor
foydalangan yorug‘-soya kurashidagi keskinlik. obrazlarning tashqi
ko ‘rinishi birgalikda bu asarga joziba baxsh etadi.
H ozirgi zam o n jah o n san ’ati taraqqiyoti jud a m urakkabdir. Bu
form alistik va realistik san ’at tarafdorlari
kurashining keskinlashuvi
bilan belgilanadi. Bunga sabab bugungi kun ideologik kurashida
san’atning roli ortib borayotganligidir. O m m aning ongiga ta ’sir etish,
uning dunyoqarashini egallashga intilish kuchayib borm oqda. Lekin
shuni qayd etish kerakki, keyingi paytlarda realistik s a n a tg a b o ig a n
qiziqish ortib borayotganligi sezilmoqda. Buni keyingi yillarda tashkil
e tila y o tg a n k o ‘rg a z m a la rd a re a lis tik a s a rla rn in g k eng o ‘rin
egallayotganligidan bilsa b o ia d i. Yer yuzida realistik san’at tarafdor-
larining ortib borayotganligi, ularning o ‘z asarlarida davrning ilg‘or
g‘oyalarini ifodalayotganliklari bugungi jah o n san’ati taraqqiyotining
xarakterli tom onini belgilamoqda.
35
