M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

II в о в .
JAHON SAN’ATI TARIXIDAN MA’LUMOTLAR.
II. 1. QADIMGI DU14YO SAN’ATI
Q adim gi dunyo s a n ’ati deyilganda, k o ‘p hollarda ibtidoiy jam oa 
tuzum idan to quldorlik tuzum ining inqirozga yuz tutishigacha bo ‘lgan 
davr sa n 'ati tushuniladi. Shu davrda hasham atli m e ’m orlik binolari. 
nafis dekorativ-am aliy s a n ’at buyum lari, ch u q u r m azm unli tasviriy 
san ’at asarlari m aydonga keldi.
Qadimgi dunyo tarixida bir qator m uhim m adaniyat o ‘choqlari 
b o ‘lganki, bularning mavjudligi keyinchalik yer yuzida san"at va 
m adaniyatning ravnaqiga, kuchli ta ’sir ko‘rsatgan. Shunday madaniyat 
o ‘choqlari orasida ikki daryo oralig‘i (M essopotam iya), Misr, 0 ‘rta 
Yer havzasidagi davlatlar, ayniqsa, Gretsiya. Rim davlatlarining roli 
benihoyadir. M isrda 5000 yil burun ilk sinfiy jam iyat — quldorlik 
davlati paydo b o ‘ldi. M ism ing tabiiy sharoiti insonni juda erta hayotga. 
hayot uchun kurashishga d a ’vat etdi. Bu hol, o ‘z navbatida. uning 
on g in in g o ‘sishiga. tasa v v u rin in g kengayishiga olib keldi. aql 
taraqqiyotini tezlatdi. M editsina, astronom iya, m atem atika rivojlan- 
di. S an’at sohasida katta yutuqlar q o ‘lga kiritildi. Qadimgi Misrda 
yaratilgan haykaltaroshlik, rassom chilik. am aliy-dekorativ sa ifa ti va 
m e’m orchilik yodgorliklari hanuzgacha o ‘zining badiiy qiym atini 
yo‘qotgani y o ‘q. Tasviriy san 'atd a shartli belgilardan foydalanish 
M isr sa n a tid a juda erta boshlandi va uning xarakterli tom onini tashkil 
etdi. M isrlik larn in g b u n d a y badiiy fik rlashlarini ular yaratgan 
sfinkslarda ham k o ‘rish m um kin. O dam boshli, sher (arslon) tanali 
haykallar orqali inson kabi aqlli, arslon kabi kuchli zotlar tim solini 
yaratganlar. Shu obrazlar orqali fir'avnlarni kuchli va donishm and 
siymo darajasiga ko‘tarishga, ilohiylashtirishga harakat qilganlar. Shu 
bilan M isr san’atida realistik san’at oqiinining mavjudligini ham inkor 
etib b o ‘lmaydi. Bu hol, ayniqsa. oddiy xalq hayotiga bag‘ishlangan 
tasvirlarda k o ‘proq uchraydi. O ddiy turm ush voqealari jonli, real va
20

---

b a ’zan yengil yum or bilan ishlangan tasvirlar kishida ham on estetik 
zavq va yengil kulgi uyg‘otadi. Turli qushlar, hayvonlar (yowoyi mushuk, 
maymun, qo‘ng‘iz va hokazolar) tasviri realligi va ta"sirchan ishlanganligi 
bilan kishi xotirasida yaxshi saqlanadi.
M isr san ’atida mavjud b o ig a n bu realizm oqim i, ayniqsa, Fir'avn 
E xnaten (A m en Xoap IV) davrida yuksak kam olotga erishdi. Shu 
davrda yaratilgan nodir haykaltaroshlik n am u n alarid an biri b o ig a n
N efertiti haykali hozirgi kunda ham g o ‘zallik ram zi tarzida kishiga 
quvonch baxsh etadi. Bu haykal o ‘zining ishlanish m ah orati, o ‘rinli 
topilgan m aterial (sarg ish qum tosh) obrazning yanada latofatli va 
k o ‘rkam b o iis h ig a xizm at q iladi. O c h iq c h e h ra , tab assu m g a 
shaylanib turgan lablar, katta ochilgan k o ‘z, qirra burun — bularning 
ham m asi ayollarga xos nafis va nazokatli xislatlarni ochishga yordam
beradi. M isr san ’atida m ein o rch ilik yetakchi o ‘rinni egallab kelgan, 
s a n 'a tn in g b o sh q a tu rla ri esa shu s a n 'a t b ilan b o g i iq hold a 
rivojlangan. M isr m e ’m orchiligining n a m u n a larid an biri — bu 
m astaba va piram ida(ehrom )lardir. Shularning ichidagi eng yirik 
f ir ’avn e h ro m i bu G iza y a q in id a g i X eop s p ira m id a sid ir. Bu 
piram idaning balandligi 146,6 m, asosining uzunligi 233 m. U hozirgi 
kunda ham yaxshi saqlanib qolgan. Tarixchi G ero d o tn in g gapiga 
qaraganda, bu piram ida 30 yil m obaynida qurilgan. U ni qurish 
uchun 100 000 qul haydab olib kelingan va ular chet eldan keltirilgan 
qullar hisobiga to id irilib borilgan. Piram ida o g irlig i 2 —3 tonnali 
oh aktoshdan qurilgan b o iib , uni qurish uchun 2 300 000 ohaktosh 
b o ia g i ishlatilgan. Bu piram idalarning vazifasi faqat m aqbara ustiga 
q o ‘yilgan yodgorlik toshi emas. Bular, avvalo, fir’avnlarni u lug iash, 
ularni ilohiylashtirish va shu bilan fuqarolarda podsho hokimiyatining 
m ustahkamligiga ishonch tu g ‘dirish va ularni doim q o ‘rquv asoratida 
saqlash va itoatkor b o iish in i ta ’m inlash edi,
M isrda saroylar va ayniqsa ibodatxonalar qurilishiga alohida 
aham iyat berilgan. H ar bir qurilgan saroy va ibodatxonalarning 
ichki va tashqi to m o n i tasviriy sa n ’at asarlari bilan bezatilgan. 
S h u n d a y m u h ta s h a m ib o d a tx o n a la r q u rilish i, ay n iq sa , yangi 
podsholik davrida (eram izdan aw algi ikki m inginchi yillar) keng 
taraqqiy etgan. Bu davrda yaratilgan Luksor va K arnak ibodatxona- 
larida g ‘oyat katta ustunli zallar, ochiq ustunli hovlilar b o ig a n , 
u n in g k ira v e rish ig a m u sta h k a m m in o r ( p ilo n )la r tik la n g a n , 
ro ‘parasiga esa sfinkslar galleyasi ishlangan. Ibodatxonaning devorlari 
devoriy surat, b o ‘rtm a tasvir va ierogliflar bilan qoplangan.
21

---

Q adim gi dunyo s a n a ti taraqqiyotining keyingi bosqichi qadim gi 
G retsiya bilan b o g iiq d ir. Q adim gi G retsiyaning eng gullagan davri 
eram izdan aw algi V—IV asrlarga to ‘g‘ri keladi. Bu Gretsiyaning klassika 
davri hisoblanadi. Bu davrda yaratilgan m e'm orlik, tasviriy va amaliy- 
dekorativ s a n a t yodgorliklari lianuzgacha o ‘zining qiymatini yo‘qotgani 
yo‘q. Klassika davrida G retsiyada bir q ato r ibodatxonalar, teatrlar, 
majlis zallari qurildi, shaharlarni planlashtirish paydo b o id i. G rek 
m e ’m orligining yutuqlaridan biri - bu orderlar tizim ini yaratish edi. 
Bu tizim da binolam ing ko ‘taruvchi va k o iarilu v ch i qism larining bir- 
biriga ham ohangligi m uvofiq kelishining q a tiy tartibi ishlab chiqildi. 
G rek m c'in o rch ilig id a yaratilgan doriy. ioniy va k o rin f orderlari 
keyinchalik ja h o n m e ’m orchiligi rivojiga katta t a ’sir qildi. G rek 
m e ’m orchiligida paydo b o ig a n doriy orderi eram izdan aw algi V II— 
VI asrlarga t o ‘g ‘ri keladi.
D oriy uslubida qurilgan binolarning k o ‘rinishi sodda, salobatli 
va vazm in k o ‘rinadi. U stunlari yo‘g‘on va b a q u w a t, tepa qism i, 
y a’ni kapiteli sodda va k o ‘proq trapetsiya shaklida b o ia d i. D oriy 
ustunlari t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri dolga o ‘rnatiladi. lo n iy orderi eradan 
avvalgi V asrda paydo b o ig a n . Bu o rd erd a ishlangan b in o la r 
k o ‘rinish jih a td a n ixcham , nafis b o ia d i. U stunlar esa birm u ncha 
ingichka b o iib , uning kapiteli ikki gajakli naqsh lar — voJyutalar 
bilan bezalgan.
lo n iy o rderi polda em as, balki pol ustida o ‘rnatilgan tagkursida 
—bazada b o ia d i. K o rin f orderi eram izd an avvalgi IV asrda paydo 
b o ig a n . Bu o rd er o ‘z k o ‘rinishi bilan birm u nch a ioniy orderiga 
o ‘xshasa h am . lekin uning ustunlari uzunroq baza va kapiteli badiiy 
ish la n ish i jih a tid a n m u ra k k a b b o i i b , k a p ite li a k a n f o ‘sim ligi 
yaproqlari bilan bezatilgan.
G re k m e'm o rlig in in g eng n o d ir yodgorligi A fina akro po lida 
saqlanib qolgan P arfen o n ibodatxonasidir. Bu ibodatxona ja h o n
m e ’m orchiligining n o d ir d u rd o n asi hisoblanadi. D oriy va ioniy 
orderlarida oq m arm ard an qurilgan, haykaltaroshlik asarlari bilan 
bezatilgan bu bino o ‘z nisbatlarining m utanosibligi, ustunlarining 
ohangdorligi, binoning yaxlit badiiy butunligi inson aql-zakovatining 
tabiat ustidan h u k m d o r ekanligini taran n u m etadi, doim nur, kenglik 
va k o in o tg a in tilg a n in s o n n i k u y lay d i. Q a d im g i G re ts iy a d a
h a y k a lt a r o s h li k s a n ’a ti m u h im o ‘r in n i e g a lla d i. G r e ts iy a
haykaltaroshligi eram izd an aw alg i V asrda, ayniqsa, rivoj topdi. 
Bu davrda yashab ijod etgan yirik haykaltaroshlar M iron, Poliklet,
22

---

Fidiy asarlarida grek ijtim oiy ideali o ‘zining badiiy ifodasini topdi. 
Jism oniy go ‘zal, m a:naviy barkam ol. o ‘z grajdanlik burchini chuqur 
his qiladigan inson unga eng g o ‘zal ideal b o ‘lib hizm at qildi.
D iskobol (disk otuvchi) klassika davrining m ashhur haykalidir. 
U ning m uallifi M iron. Bu haykalda sa n 'atk o r harakatni, aniqrog ‘i, 
tin c h lik d a n h a ra k a tg a o ‘tis h n i u s ta lik b ila n k o ‘rsa ta olg an . 
K om pozitsiyaning tabiiy holda echilishi, yuz m im ikasidagi xotiijam
va o ‘z kuchiga ishonch asar m azm unini yanada chuqurlashtiradi. 
G re k haykaltaroshligidagi yangi taraq q iyo t bosq ichi eram izdan 
a w alg i IV asrlarga to ‘g‘ri keladi. Bu davrda insonning individual 
x isla tla ri, h is-h a y a jo n in i o c h ib b e rish g a , in so n n in g jism o n iy
go‘zalligini kuylashga intilish kuchayadi. Bu o ‘rinda shu asrda yashab 
ijod etgan Skopas, Lisipp ham da Praksitel haykallari xarakterlidir. 
Skopas o ‘z asarlarida jism oniy ruhiy azoblarni tasvirlashga harakat 
qilsa (masalan, yaralanganjangchi haykali), Lisipp aksincha, jismoniy 
va irodasi kuchli kishilar tasvirini ishlashga e’tibor beradi (m asalan, 
sher bilan olishayotgan G eraql haykali). Praksitel esa insonning 
jism oniy gzalligini kuylaydi (m asalan, Knidli A frodita haykali). 
G rek sarf atida rangtasvir san'ati ham rivojlanganligi m a’lum. Lekin, 
bizning zam onam izgacha uning nam unalari yetib kelm agan. Biz 
bu san'at taraqqivotini kulolchilik nam unalarining yuzasiga ishlangan 
qizil va qora figurali tasvirlar. yozuv m anbalari orqali tasavvur 
qilamiz. Kulolchilik buyum i nam unalari, ularning yuzasiga ishlangan 
tasvirlar, shuningdek, bizga qadim gi grek dekorativ-am aliy san ’ati 
haqida ham fikr yuritish im koniyatini beradi. Antik davrning so‘nggi 
m adaniyat o ‘chog‘i qadimgi Rimdir. Rim  /ining m e’morlik san’ati, 
p o itret-h ay k al va tarixiy b o ‘rtm a iasvir yaratish sa n ’ati borasida 
katta yutuqlarga eTishdi.
Rimliklar qadimiy xalqlar san'atiga hurm at bilan qarab. uning 
ijobiy tom onlarini chuqur o ‘rgandilar. Ayniqsa, grek san’atining ta ’siri 
kuchli b o ‘ldi. San’atkor b o iish n i istagan har bir rimlik greklar yaratgan 
haykaltaroshlik, rangtasvir asarlaridan nusxa k o ‘chirishni o ‘zining 
sharafli burchlari deb bildilar. Shuningdek, ular m ustaqil ravishda 
ta sv iriy s a n ’a td a yan g i k o m p o z its iy a la r, m e ’m o rlik d a yangi 
konstruksiyalar yaratishga muvaffaq b o id ilar. Bu yutuqlar rimliklar 
tom onidan yaratilgan m a’muriy bino va hasham atli saroylarda, go‘zal 
va ko‘rkam ibodatxona, tomoshagohiarda, tosh to ‘shalgan keng ko‘cha 
va osm a suv quvurlarida (akveduklarda), zafar arki va ustunlarida 
yaqqol n am o y o n b o ia d i. B u lar ja h o n m a ’m o rc h ilik s a n ’atiga
23

---

qshilgan buyuk hissadir, 56 rning tomoshabinga mljallangan Kolizey 
am fiteatri, antik dunyoning eng katta ibodatxonasi b o ‘lgan Panteon 
binosi, Troyan ustuni hanuzgacha o ‘zining qaytarilm as jozibasi va 
ulug‘vorligi bilan kishi k o ‘ngliga g ‘ulg‘ula solib keladi. Rim liklar 
haykaltaroshlik sa n ’ati borasida ham katta muvaffaqiyatga erishdilar. 
U larning portret-haykal, aniq tarixiy shaxsga bag‘ishlangan Haykal- 
m onum ent va tarixiy voqealarni o ‘zida batafsil hikoya qilish kuchiga 
ega b o ‘lgan b  rtm a tasv ir — rele f sohasidagi yutu q lari ja h o n
haykaltaroshlik san 'atin i yanada boyitdi. «Gretsiya bilan Rim qurib 
bergan poydevor b o im a g a n d a — hozirgi Yevropa ham b o im a s edi»,
— degan edi F.Engels. Bu so ‘zlar grek va Rim m adaniyatining jah o n
m adan iy ati taraq q iy o tig a q o ‘shgan hissasining n a q a d a r yuksak 
ekanligidan dalolat beradi. Qadimgi Gretsiya va Rim san ’atining 
o im a s hayotbaxsh kuchini k o isa ta d i.