M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

I. 2. DEKORATIV-AMALIY VA M E ’MORLIK SAN’ATI
Dekorativ-amaliy san’at. 
S a n ’atning keng tarqalgan turlaridan 
biri dekorativ am aliy sa n ’atdir. Bu sa n ’at hayotda ishlatiladigan 
buyum lar, idish-tovoq, kiyim -kechak, m ebel, gilam, o ‘yinchoqlar 
va boshqa shu kabilarni bezatishni o ‘z ichiga oladi.
D ekorativ-am aliy san 'at asarlari odam larning kundalik turm ush 
ehtiyojlarini qondirish, tevarak-atrofga, park -b og‘, uylarning tashqi 
va ichki ko ‘rinishiga g o ‘zal!ik kiritish vazifalariga xizmat qiladi. Bu 
s a n ’at d a stg o h s a n ’a tid a n o ‘z in in g b c v o sita xalq eh tiy o jig a
m oslanganligi bilan farq qiladi va inson hayotida ishlatiladigan 
buyum larning m azm unid an kelib chiqadi va shunga b o ‘ysunadi. 
D ekorativ-am aliy sa n ’atda real voqeliklar (m asalan, gullar, hayotiy 
lavhalarva hokazolar), aks etishi mumkin, lekin ular mustaqil xarakteiga 
ega b o im a y d i h am da m a iu m bir buyum m azm uni va shakli bilan 
bo g iiq bo iad i. Tasvirlangan voqealarda shartli elementlar keng o ‘rinni 
egallaydi. D ekorativ sa n ’at buyum lari b irniuncha erkin, ijodkor 
fantaziyasiga b o g iiq holda yaratiladi va eng avvalo, tevarak-atrofga 
fayz kiritishga qaratilgan b o ia d i. M asalan, jim jim ador ustun, eshik, 
darvozalar, devorlam ing tashqi va ichki tom oniga ishlanadigan rangli 
naqsh va b o ‘rtm a tasvirlarni bunga misol qilib k o‘rsatish m um kin.
Dekorativ-am aliy san’at juda qadim zam onlarda paydo b o iib , xalq 
hunarm andligi tarzida rivojlandi. 0 ‘zbekistonda dekorativ-am aliy 
sa n a t tasviriy san’atning eng qadim dan rivoj topgan yagona va barhayot 
turi b o iib keldi. C hunki san’atning boshqa turlarini (rangtasvir, grafika, 
haykaltaroshlik) yaratish islom dini tom onidan cheklab q o ‘yilgan edi. 
0 ‘zbek xalqining amaliy san’at asarlarida ko‘proq cham andek ochilgan
13

---

gulzor, b og ‘lar aks ettiriladi. C hunki jaziram a issiq ostida, qaqrab 
yotgan c h o ‘llarni gulzorga aylantirish q ad im d an o ‘zbek xalqiga xos 
odat b o ‘lgan. D ekorativ-am aliy sa n ’atga alohida e ’tibor berilgan. 
D ekorativ-am aliy san’at ustalariga katta imtiyozlar yaratilgan, maxsus 
artellar, ustaxonalar tashkil etilgan. H ozirda yog‘och o ‘ym akorligi, 
kulolchiligi bilan bir q ato rd a, o ‘zbek kashtasi, atlasi, beqasam i va 
boshqa naqsh berilgan h ar xil jihozlari dunyo xalqlari orasida shuhrat 
qozondi. Am aliy san ’atning eng I o 'p tarqalgan va eng om m aviy turi 
kashtachilik b o ‘lib, u qadim iy a n ’analarga ega, o ‘zbek kashtachiligi, 
yuqorida aytib o ‘tganim izdek, ochilgan b o g ‘larni eslatadi. Shuning 
u ch u n ham biz o ‘zbek kashtachiligida guldastani, m ajnunto lni, 
quyoshni, ba’zan daraxt shoxchasiga qo ‘ngan qushchalar, hatto hayvon 
va od am tasvirlarini h am uchratam iz. 0 ‘zbekistonning eng qadim iy 
m adaniyat o ‘choqlari hisoblangan Buxoro va Sam arqand so ‘zanalari 
o ‘zining serrangligi, shakllarining turli-tum anligi va ulam ing nihoyatda 
nozik tikilishi bilan farqlanadi. Shahrisabzlik ayollar tikkan kashtachilik 
buyumlari esa ko ‘proqgilam ni eslatadi. 0 ‘zbek oilalarida uyning ichki 
devorlarining tekis qism iga aylantirib ilib q o ‘yiladigan dorp echd an
bezak m aqsadida foydalaniladi. U lam ing past qismida shokila-shokila 
b o ‘lib osilib turgan kokillari b o ‘ladi. D orpechlardagi bir shakl qayta 
takrorlanaveradi. Bu gulli daraxt yoki guldastani q a to r qilib safga 
tizib q o ‘ygandagidek m anzaran i beradi.
0 ‘zbek kashtachiligida d o ‘ppi alohida o ‘rin ni egallaydi. Shahri- 
sabzning gilam d o ‘ppisi, Buxoroning zard ppisi, Farg‘onaning chust 
d o ‘ppisi, iroqi, duxoba va boshqa do‘ppilar 0 ‘rta Osiyo xalqlari orasida 
keng ta rq a lg a n . D  p p i n u sx alari ich id a eng m ash h u ri chust 
d o ‘ppilaridir. Q ora atlas (yoki satin) ustiga ipak bilan tikilgan bodom
guli (yoki qalam pir), kizakka tushirilgan gullar d o ‘ppiga nafislik 
b a x sh e ta d i. K a s h ta c h ilik s a n ’a tid a g i b e lb o g 1, d a s tr o ‘m o l, 
sandalpech, b o ‘g ‘m ach a va turli to ‘rvachalari h a m nafis bezatiladi. 
0 ‘zbek kashtachiligining a n ’analari hozirgi kunda ham muvaffaqiyatli 
ravishda rivojlanm oqda. K ashtachilik san ’atida kishilar portretini aks 
ettirish o ‘sha davrida paydo b o ia d i.
Nim shohi gazlamalar — beqasam, banoras va adras, atlaslar xalqimiz 
to m o n id a n e ’zozlanadi. 0 ‘zbek xalqi ipak yetishtirishda m o h ir 
b o ‘Ubgina qolmay, balki shoi-atlaslam i to ‘qigan, uni nihoyatda yuqori 
badiiy did bilan b o ‘yay olgan. Faqat ipakdan tikilgan t o ‘rt, sakkiz, 
o ‘n ikki tepkili atlaslar jah o n g a dong taratgan.
14

---

Atlas gazm ollar kom pozitsion jih atd an turli-tum andir. Hozirgi 
kunda uning yuzdan ortiq bezash turi bor. Bular, asosan, turli 
geometrik shakllar, o ‘simliklaming gul va barglari, uy-ro"zg‘orbuyumlari 
va hokazolardan iboratdir. 0 ‘zbek kashtachilik san ’atida z a rd o ‘zlik 
buyum lari, yorqin va lo ‘nda gulli gilam lar, ju n d an tikilgan bejirim 
jihozlar ham keng tarqalgan, bularga xalqning hayotida turli maqsadlarda 
ham on foydalanilmoqda.