M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

IB O B .
TASVIRIY SAN’AT NAZARIYASI,
U N IN G TU R VA JANRI
San’atning turlari juda ko ‘p. U lar musiqa, kino, teatr, xoreografiya, 
tasviriy san ’at va boshqalardir. O datda borliqni tasviriy obrazlarda, 
shakllarda, fazoviy kenglikda yoki tekislikda (qog‘oz yuzasida, devor 
yuzasida va hokazolarda) aks ettiradigan san’at tasviriy san’at deb ataladi.
S an’atkor real borliqni o ‘z asarlarida tasvirlar ekan, u hech vaqt uni 
m ex anik ravishda k o ‘ch irm ay d i. Aks h o ld a, u yaratgan s a n ’at 
asarlarining foto graf yaratgan rasm lard an farqi b o ‘lm ay qoladi. 
S a n ’atkorning vazifasi oliyroqdir. U hayotda m avjud b o ‘lgan voqea 
va hodisalarni tasvirlar ekan, u tasvir orqali o ‘zini hayajonlantirgan 
biron bir fikrni ilgari suradi, ijtim oiy hayotda sodir b o ‘layotgan 
voqea va hodisalarning m ohiyatini ochib berishga intiladi, ularga 
o ‘z m u nosabatin i bildiradi, h u k m in i chiqaradi. M asalan, rassom
biror shaxsning rasm ini ishlar ekan, u hech vaqt uni faqat o ‘ziga 
o ‘xshatishga intilish bilan chegaralanm aydi.
Rassom shu ishlayotgan tasviri orqali, aw a lo . o ‘zining fikr va 
tu y g ‘ularini to m oshabinga yetkazishga harakat qiladi. T om oshabin 
rasm da tasvirlangan olijanob, m ard kishilar obrazini k o ‘rib, u nd an
g ‘ururlanadi (chunki rassom h a m g ‘ururlanib shu rasm ni ishlagan) 
unga taqlid qiladi, undan o ‘rnak oladi. Agar asarda pastkash, razil 
odam tasvirlanganbo‘lsa, tom oshabin undan nafratlanadi. Tom oshabin 
o ‘zida shunday xususiyatlar b o lm aslig i uchun harakat qiladi. B undan 
ko‘rinib turibdiki, tasviriy sa n ’at asarlari san ’atning boshqa tu rlari — 
adabiyot. kino, teatr va hokazolar kabi insondagi ajoyib fazilat borliqni 
bilish, u n i o ‘rganish va sirlarin i o chishg a b o ‘lgan eh tiy o jlarn i 
qondirishga faol ta ’sir k o ‘rsatadi. Tasviriy san’at asarlari ko‘rish uchun 
m o ‘ljallangan sa n ’atdir. U n i k o ‘rish orqaligina zavq olish m um kin.
4

---

Kuy va ashulaning go‘zalligini so‘z bilan t a ’riflab b o ‘lm aganidek, 
rassom ning asarlarini ham so‘z bilan to ‘liq t a ’riflash m um kin emas. 
Tasviriy sa n ’at asarlarini t o ‘g ‘n tushunishga oid b a ’zi m isollarga 
m urojaat qilaylik.
A .P lastovning «Peshin» deb n om langan asarining sujeti ju d a
so d d a, h a tto b ir q a rash d a s a n ’atga loyiq m avzu y o ‘qqa h am
o ‘xshaydi. Shu asarni so ‘z bilan t a ’riflansa, eshitgan odam , xo‘sh, 
nim a b o ‘pti, deyishi va unga beparvo b o ‘lishi h a m m um kin. Lekin 
asarga q a ra g a n to m o s h a b in h e c h q a c h o n sh u n d a y d em ay d i. 
K o‘rinishdan sodda b o ‘lib tuyulgan bu asar u ni o ‘ylashga m ajbur 
qiladi, tevarak-atrofning naqadar g o ‘zal ekanligini his qilishga, shu 
go‘zaIlikdan hayajonlanishga d a ’vat etadi. H aqiqatan ham beg‘ubor, 
kuchga t o ‘lgan sokin tabiat, zilol suv, kishi qalbiga o rom beruvchi 
quyoshning m ayin nurida qan ch ad an -q an ch a go‘zallik, latofat bor. 
R assom sh u la rd a n qu v o n ad i, shu q u v o n ch in i b o sh q a la r b ila n
o ‘rtoqlashishga intiladi. Bunga erishish uch un tasviriy sa n ’atning 
ifoda vositalari kom pozitsiya, kolorit, yorug‘, soya, chiziq, faktura 
im k o n iy a tla rid a n fo y dalan ad i. R assom sh u n d a y k om p o zitsiy a 
tanlaganki, bu voqeaning q achon va qayerda sodir b o ‘layotganini 
ochib, rasm ishlangan yuza (xolst) — ning bir butun bo‘lib ko‘rinishini 
t a ’m in lag an . Shu rasm d an k o m p o zitsiy ad an b iro n -b ir d etaln i, 
aytaylik, m ototsiklni olib tashlaylik yoki obrazlam ing birortasining 
o ‘rnin i o ‘zgartirib k o ‘raylik-chi, u holda tasvirning ta ’sir kuchi 
y o‘qoladi. K om pozitsiya yaxlitligi buziladi. Rassom yorug* va soya 
im k o n iy a tla rid a n fo y d alan ib , voqea so d ir b o ‘lay o tg a n v a q tn i 
k o ‘rsatishga erishgan. Suv ichayotganlam ing tagiga tushayotgan soya 
voqean in g p esh in d a, qu yoshning tikkaga kelgan p ay tid a sodir 
b o ‘lay o tg an lig id an dalolat beradi. A sar u ch u n ta n la n g a n rang 
gam m asi - kolorit yozning issiq jaziram asini his etishga xizm at 
qilgan. Quyosh nuriga t o ‘yingan sarg‘ish-yashil k o ‘katlar ham da 
qizil m ototsikl, quyosh nurida toblanib, qizargan odam lar gavdasi- 
ning ranglari birgalikda butun asam ing rang gam m asini tashkil etadi. 
Shuning u c h u n ham asarga qaraganim izda shu issiq rang gam m a 
hisobiga biz yozning jaziram a issig‘ini his qilgandek b o ‘lam iz. 
K om pozitsiya m arkazidagi buloq suvining salqini shu jaziram ani 
yorib atrofga salqin havo taratayotgandek va hayotning o ‘ziga xos 
kurashini tom oshabinga k o ‘z -k o ‘z qilayotgandek tuyuladi. Rassom
5

---

asar yaratganda chiziqlarning em otsional im koniyatlaridan ham
foydalanadi. M a’lumki, har xil chiziq kishida har xil taassurot qoldiradi. 
Silliq chiziqlar k o‘p hollarda sokinlik, xotiijamlik baxsh etsa, aksincha 
pala-partish, h a r to m o n g a y o ‘nalgan chiziqlar notinchlik, hayajon 
tu g ‘diradi.
Tasviriy san’at asarlarini kuzatganda undagi har bir obrazning 
psixologik kechinm alari qanday yechilganligini, ulam ing tevarak- 
atrofga b o ‘lgan m unosabatini t o ‘g‘ri ko ‘rsatib bera olish ham m uhim
o ‘rinni egallaydi. Shuning uchu n rassom ishlatgan ranglar jilosiga 
ham , b o ‘layotgan voqeaning kompozitsiyasiga ham , rassomning ishlash 
m aho ratiga, tan la n g an h a r bir shakl xarakteriga, um um iy rang 
gamm asi — koloritiga, yuzaning xarakteriga (masalan, rassom ishlagan 
holat yuzasining silliqligi yoki g ‘adir-budurligiga) h am e ’tibor berish, 
ular nim a uchu n shunday olinganiga javob topishga harakat qilish 
zarur. Shundagina tasviriy san ’at asarlarining asl m ohiyatini tushunib 
yetish va ulam i to ‘g‘ri tahlil qila olishni o ‘rganish m um kin.