M sh. Nurm atova, sh. T. Hasanova rasm, buyumlar yasash ya tasviriy faoliyat

H aykaltaroshlik. 
Tasviriy s a n ’a tn in g tu rla rid a n biri b o ig a n
haykaltaroshlik asarlarida borliq hajm ga ega b o ‘lgan shakllar orqali 
m akonda tasvirlanadi. Stol ustiga q o ‘yiladigan haykalchalar, park va 
xiyobonlarga o ‘rnatilgan turli haykal va yodgorliklar, binolarning 
devorlariga, tanga, belgi, medal kabi buyum larning yuzasidagi b o ‘rtma 
tasvirlar haykaltaroshlik san'atining turli k o ‘rinishi hisoblanadi.
H aykaltaroshlik asarlari o ‘z ishlatilish o ‘rni, bajaradigan vazifasi 
va tay yo rlanish usuliga qarab tu rlic h a n o m lan ad i. U lar odatda 
dum aloq va qabariq ko‘rinishda b o iad i. D um aloq haykallam i ham m a 
tom o nd an aylanib ko ‘rish m um kin b o isa , qabariq haykallam i yuzaga 
b o ‘rttirib ishlanganligi sababli faqat bir to m o n d a n ko‘riladi. Qabariq 
haykallar relef deb ataladi. «Relef» fransuzcha so ‘z b o iib . yuza 
degan m a'n o n i bildiradi. Relefli haykallarda asosiy obrazlar bilan bir 
qatorda, kenglik, tabiat manzaralarining ko‘rinishi ham aks etadi. Shuning 
uchun bunday releflam i b a 'z an perspektivali relef deb ham yuritiladi. 
Relef, o ‘z navbatida, ikki turga boiin ad i. Ulardan biri barelef. ikkinchi 
turi esa gorelefdir. «Barelef» ham fransuzcha so‘zdan olingan b o iib . 
past relef degan m a’noni anglatadi. Barelefda haykaltekis yuzaga nisbatan 
biroz qabargan (bo‘rtgan) b o iib , lekin uning qahnligi o ‘zining haqiqiy 
qalinligining yarm idan oshmasligi lozim. M asalan, tanga, znachok, 
m edal yuzalaridagi b o ‘rtm a tasvirlar bunga misol b o ia oladi. Bareleflar 
ayniqsa, amaliy san’at buyum larini, m e ’m orchilikbinolarini bezashda 
jud a q o ‘l keladi. Q adim gi G retsiyada hayotda ishlatiladigan turli xil 
buyum lar, m asalan, k o ‘za, guldon, qurol-aslahalarning yuzalarini 
bareleflar bilan bezaganlar, binolaming devorlariga turli hayotiy voqealami 
aks ettimvchi bo‘rtma tasvirlar ishlaganlar. «Gorelef» so‘zi ham fransuzcha
10

---

b o ‘lib, baland relef m a’nosini bildiradi. Haykaltaroshlikning bu turida 
tasvirlar yuzadan sezilarli darajada bo‘rtib chiqqan bo ‘lib, uning qalinhgi 
o ‘zining haqiqiy qalinligining yarm idan oshgan bo‘lishi shart.
Relefning yana bir turi bor. Bu o ‘yib ishlangan releflardir. Bunday 
releflar odatda tekis yuzaga o ‘yib ishlanadi. Yuzani o ‘yish natijasida 
hosil b o ‘ladigan yorug‘-soya o ‘yini hisobiga tasvir ko‘zga tashlanadi. 
Bunday releflaming imkoniyati chegaralangan b o ‘lganidan ular amalda 
juda kam q o ila n ila d i. Bunday releflar qadim gi M isrda ishlatilgan. 
Haykaltaroshlik asarlari uchun turli xildagi m ateriallar ishlatiladi. Bu 
m ateriallar haykalga turli xarakter va m azm un berishda xizmat qiladi. 
M asalan, to sh -g ran itd a ishlangan haykallar kishida ulug‘vorlik, 
adabiylik baxsh etsa, aksincha, m arm arda ishlangan haykallar nozik, 
k o ‘rkam k o ‘rinadi. Shuning uchun haykallar o ‘zining m azm uni va 
o ‘rn atila d ig a n joyiga q arab , h a r xil m a te ria lla rd a n ish lan ad i. 
H aykaltaroshlik m ateriallari k o ‘p. Bu plastilin, loy, yog‘och, metall, 
marmar, granit, suyak, sement, gips va hokazolardir. Qimmatli metallar- 
o ltin , k u m u sh , n ik e lla r h a m h a y k a lta r o s h lik d a q o ‘lla n a d i. 
Haykaltaroshlikda deyarli rang ishlatilmaydi. Xalq haykaltaroshligida 
haykallarni b o ‘yash hollari uchraydi. Bunga 0 ‘zbekiston hududidan 
to p ilg a n q a to r h a y k a lta r o s h lik a s a r la r i m iso l b o ‘la o la d i. 
H aykaltaroshlik asarlari ham tasviriy sa n ’atning boshqa turlari kabi 
o ‘zining bajaradigan vazifasi, m azm uniga qarab qator tur va janrlarga 
boiinad i. Haykaltaroshlik turlari deganda biz m onum ental, dekorativ 
va d a s tg o h h a y k a lt a r o s h li g i n i t u s h u n a m iz . M o n u m e n ta l 
haykaltaroshlikka m uhim tarixiy voqealar, atoqli shaxslar xotirasini 
abadiylashtirish m aqsadida o ‘m atilgan yirik oichovdagi, turli xildagi 
yodgorliklar, haykaltaroshlik ansambllari kiradi. Odatda m onum ental 
haykaltaroshlik asarlari o ‘zida katta m azm unni anglatib, m ustaqil 
xarakterga ega b o ia d i. Lekin shu bilan birga, u bevosita m uhit 
bilan b o g iiq b o iib , m e ’m orch ilik b in o lari h am d a tabiat bilan 
u y g ‘u n lik d a b o ‘lishi lo zim . Bu u nga y a n a d a u lu g ‘v o rlik va 
t a ’sirchanlik baxsh etadi. M o n u m en tal haykaltaroshlik asarlariga 
xos b o ig a n xysusiyatlardan biri bu tasvirlanayotgan qahram onlarning 
k o ‘tarinki ruhdagi tasviridir. M onu m en tal haykaltaroshlik asarlari 
doim ochiq havoda turish u ch u n m o ijallan g a n bo ig an lig i sababli 
ular uzoq turadigan q attiq m aterialdan, m asalan, tosh, bronza va 
hokazolardan ishlanadi. Bulardan tashqari, m onum ental haykaltaroshlik
11

---

asarlari uzoqdan k o ‘rishga m o ‘ljallanganligi sababli ularda katta-katta 
yaxlit shakllardan keng foydalaniladi. O dam yuzidagi m ayda detallar, 
kiyimdagi buklanishlar, undagi mayda detallar ko‘rsatilmaydi. Istirohat 
b og iari, xiyobon va ko‘chalar, shuningdek, m e'm orchilik binolarining 
devorlarini bezash uchun ishlatiladigan haykallarning ham m a turlari 
dekorativ haykaltaroshlik san ’atiga kiradi. Haykaltaroshlik san’atining 
bu turi m o n u m en tal haykaltaroshlikdan shu bilan farq qiladiki, agar 
m o n u m en tal haykaltaroshlik asarlari o ‘zida m ustaqil m azm u n ni 
anglatib, m e ’m orchilikka ham , tevarak-atrofga ham tobe b o im a g a n
holda, kishiga m ustaqil fikrni bera olsa, dekorativ haykaltaroshlik 
asarlari esa bevosita m e’morchilik bilan b o g iiq boiadi. Bundan tashqari 
agar m o n u m en tal haykaltaroshlik asarlarini ishlashda obrazlarni 
k o ‘tarink i ruh d a ishlansa, dekorativ haykaltaroshlik asarlarida esa 
o b ra z la r b iro z y u m o ristik ta rz d a ta lq in e tila d i, b o ‘rttirila d i. 
H aykaltaroshlikning bu turid a turli hayvon va qushlar shakli keng 
ishlatrladi. B in o larn in g devorlarig a ish lan ad ig an tu rli b o ‘rtm a 
tasvirlar, am aliy san ’at buyum larining yuzasiga ishlangan tasvirlar 
ham dekorativ haykaltaroshlikka kiradi. Turli fontanlar, panjaralar, 
badiiy darvozalar ham dekorativ haykaltaroshlik nam unalari sifatida 
qaraladi. C h in n id an yasalgan turli haykalchalar, loydan ishlangan 
o ‘y inchoqlar ham shu haykaltaroshlikning k o ‘rinishi hisoblanadi. 
D astgoh haykaltaroshligiga o ‘zida m ustaqil m azm unni anglatadigan, 
s a n 'atn in g bosh turlariga tobe b o im a g a n asarlar kiradi. Bunday 
asarlar k o ‘rgaz.malarga q o ‘yish, uylarga q o ‘yish uchun m o ijallan g an
b o ia d i. Haykaltaroshlikning bu turida voqelik o ‘zining b utu n b o rlig i 
b ila n aks e ta d i. H a y k a lta ro s h lik s a n ’a tin in g bu tu r i in so n , 
psixologiyasidagi nozik o ‘zgarishlar, uning ichki ruhiy kechinm alari, 
kayfiyatini o ch ib berish im koniyatiga ega. X uddi shu holda u 
tabiatdagi m avjud hayvon va jonivorlarni ishlashda h am ularning 
hayoti, kuchi, xarakterini ko‘rsata oladi. Dastgoh haykaltaroshligining 
k o ‘rinishlaridan biri byust b o iib , u od am gavdasini aks ettiruvchi 
dum aloq haykal ham da o ‘zida bir qator obrazlam i mujassamlashtirgan 
haykallar guruhi (kom pozitsiya) tarzida b o ia d i. H aykaltaroshlik 
sa n ’atining yana bir k o ‘rinishi — terrakota hisoblanadi («terrakota» 
italyancha so ‘z b o iib , pishirilgan loy m a ’nosini bildiradi). Terrakota 
keng m a ’n o d a loydan yasalib, pechda pishirilgan haykaltaroshlik 
asarlaridir. H aykaltaroshlikda insonning faqat tashqi k o ‘rinishi tinch
12

---

turganligi holati yoki harakatdagi paytini aks ettirish bilan uning 
im koniyati tugam aydi. U ndagi k ech inm alar, uning hayajon va 
g‘am g‘inligi, kelajakka intilishi va o ‘tm ishga qayg‘urishi ham o ‘z 
ifodasini topadi. Haykaltarosh asarida insonning tevarak-atrofga bo‘lgan 
munosabati ham, qalbidagi iztirob ham ishonarli talqin etilishi mumkin. 
Bunda, albatta, eng avvalo, haykaltaroshning o ‘ta ziyrakligi, odam
gavdasi va m im ik o ‘zgarishlarini t o ‘g ‘ri ifodalashi m uhim o ‘rinni 
egallaydi. T o ‘g‘ri topilgan harakat yuzdagi mimik holat — bular uning 
t a ’sirli b o ‘lishiga zam in tayyorlaydi.