Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

2.2-jadval 
Jalb qilingan depozitlarni muddati bo’yicha joylashtirish 
Aktiv 
Summa
Passiv 
Summa
Kassa
40 000 000,0 Muddatsiz depozit 
40 000 000,0 
Kredit 
50 000 000,0 
Bank vakillik hisob 
varag’i 
50 000 000,0 
Balans 
90 000000,0 
 
90 000000,0 
TBAPBning fond usuli uzoq muddat davomida o’zining ijobiy samarasini 
berdi, biroq: 

moliya bozorlarida raqobatning kuchayishi va foiz stavkalarining 
beqarorligi; 

banklarning tizimli to’lov qobiliyatini yo’qotishi; 

bank omonatchilarining kelishilgan muddatidan ilgari depozitlarni talab 
qilishi; 

boshqa fors-major holatlar TBAPBning fond usuli ahamiyatini 
yo’qotishga olib keldi.
2.3-jadval 
Kredit va bankning “Nostro” vakillik hisobraqami qoldig’ining 
o’zgarishi 
Aktiv 
Summa
Passiv 
Summa
Kredit 
40 000 000,0 
Kassa 
40 000 000,0 

---

25 
Kredit 
50 000 000,0 
Bank vakillik hisob varag’i 
50 000 000,0 
Balans 
90 000000,0 
 
90 000000,0 
TBAPBning dastlabki rivojlanish bosqichida ushbu usul keng qo’llanilgan, 
keyinchalik esa aktivlar va passivlar o’rtasidagi nomutanosiblik bilan bog’liq 
muammolar yuzaga kelganda boshqarish usulining gep-tahlil (gap analysis) usuli 
keng qo’llanilgan.
Banklarning aktivlari va passivlarini boshqarishda gep-tahlilini qo’llanilishi 
uning muddatli depozit mablag’lari va riskka tortilgan aktivlari o’rtasidagi farq 
darajasiga e’tibor qaratiladi. Masalan, bankning 12 oyga jalb qilingan muddatli 
mablag’lari 100,0 mln so’m, 12 oyga bergan kreditlari, ya’ni riskka tortilgan 
aktivlari esa 120,0 mln so’mni tashkil etiladi. Bu holatda bankning aktivlari va 
passivlarini gep-tahlili asosida boshqarganda, bu holatda bankning 20,0 mln 
so’mlik majburiyatni bajarmaslik ehtimoli mavjudligi ko’rinib turibdi. Chunki, 
20,0 mln so’m riskka tortilgan aktivlarning summasi muddatli mablag’lar 
hisobidan emas, balki talab qilingan mablag’lar hisobidan amalga oshirilgan.
Buni quyidagi misolda batafsil ko’rib chiqamiz. Masalan, balansdagi 
muddatsiz depozit hisobidan 40 mln so’m kreditni yillik 14 foiz to’lov asosida 
kreditga berdi, bankning marjasi (foydasi) 14 foizni tashkil etmoqda, chunki 
muddatsiz depozitni qabul qilish shartida foiz to’lovi ko’zda tutilmagan.
Albatta, ushbu operatsiya natijasida bank foydasi yuqori bo’lsada, muddatsiz 
depozit hisobidan berilgan kreditning risk darajasi ham yuqori bo’ladi, chunki 
muddatsiz depozit sohibi kutilmagan paytda mablag’ni qaytarish talabi bilan 
bankka murojaat qilishi mumkin. Biroq, riskli aktiv va muddatsiz depozit o’rtasida 
muddatlari bo’yicha vujudga kelgan nomuvozanatlik gep-tahlili yordamida 
boshqariladi. Bu holat (gep-tahlili) da TBAPBning fondli usulida mavjud bo’lgan 
muammolardan tashqari quyidagi muammolar vujudga kelishi mumkin: 

kredit oluvchi o’z vaqtida kredit summasini qaytara olmasligi; 

depozit sohibi muddatidan ilgari depozitni talab qilishi; 

va boshqa ko’zda tutilmagan ziddyatli holatlar yuzaga kelishi mumkin.

---

26 
TBAPBning gep-tahlili usulini qo’llaganda moliya bozorida foiz stavkalari 
5-10 yillik davrga tahlil etilib, foiz stavklarining eng past, eng yuqori, barqaror 
yoki tez o’sib boradigan yoki pasayadigan stavkalarida bir necha (odatda 10 
tagacha) stsenariylar ishlab chiqiladi.
TBAPBning gep-tahlili bo’yicha ishlab chiqilgan har bir stsenariy bank 
balansi barqarorligi va likvidligiga ta’sir darajasi aniqlanadi. TBAPB bo’yicha 
ishlab chiqilgan stsenariylarning ichida bank foyda darajasi past, risk darajasi va 
zarar ko’rish xavfi yuqori bo’lganlari bo’yicha bank balansi korrektirovka qilinadi, 
shundan so’ng eng ma’qul stsenariy tanlanib riskli operatsiyalarni amalga oshirish 
yuzasidan qaror qabul qilinadi.
TBAPBning fond va gep-tahlili usullaridan likvidlilik riskini baholashning 
ayrim instrumenti sifatida foydalanish mumkin. Biroq, ushbu usullar likvidlik 
riskini samarali boshqarish imkoniyatini bermaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, 
TBAPBning usullari va yo’llari hozirgi kunga kelib jiddiy o’zgarishlarga yuz tutdi. 
Ayniqsa, 1980 yillarda bank muassasalari TBAPBda asosan aktivlar va 
passivlarning bozor qiymatiga e’tibor qaratadigan bo’lsa, 1990 yillardan keyin 
aktiv va passivlarni bozor riski boshqarishning asosiy ob’ektiga aylandi. 
Zamonaviy sharoitda TBAPBning an’anaviy (umumiy fond usuli, aktivlarni 
taqsimlash usuli) usullari asosida banklarning quyidagi operatsiyalari boshqariladi 
(2.1-rasm):