Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

 
 
 

---

21 
2-BOB. 
TIJORAT 
BANKLARI 
AKTIV 
VA 
PASSIVLARN 
BOSHQARISH PRINTSIPLARI VA USULLARI 
2.1. Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish printsiplari 
Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish aniq printsiplarga tayanadi. 
Ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
*aktivlarning daromadliligi va risk darajalari o’rtasidagi mutanosiblikni 
ta’minlash printsipi; 
* aktivlar portfellarini diversifikatsiya qilish printsipi; 
* to’g’ri investitsion qarorlar qabul qilish printsipi; 
* pul oqimlarining etarliligi printsipi; 
* foiz stavkalari, valyuta kurslari va tovarlarning baholarini o’zgarishiga 
moslashuvchanlik printsipi; 
* bank qimmatli qog’ozlarining investitsion jozibadorligini ta’minlash 
printsipi; 
* depozitlarning etarliligini ta’minlash printsipi; 
* kapitalning etarliligini ta’minlash printsipi; 
* bank likvidliligini ta’minlash printsipi; 
*transformatsiya printsipi; 
*aktiv va passivlar bo’yicha daromad va xarajatlarni nazorat qilish printsipi; 
*bank resurslarining etarliligi printsipi; 
*zaxiralar yaratish printsipi; 
*risklarni minimallashtirish printsipi. 
Tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash printsipi quyidagi usullardan 
foydalanishni taqozo etadi: 
1. Tijorat bankining aktivlari va passivlarining optimal tarkibini shakllantirish 
hisoblanadi. 
Bu asosiy (birlamchi) usul hisoblanadi. 
2. Aktivlar va jalb qilingan resurslarning muddatlari o’rtasidagi 
mutanosiblikni ta’minlash usuli 
3. Aktivlar portfelini diversifikatsiya qilish usuli 

---

22 
4. Risklarning maqbul darajasini ta’minlash usuli. 
Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish printsiplaridan kompleks 
foydalanishga salbiy ta’sir qilayotgan omillar: 
1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash amaliyotining 
mavjud emasligi tufayli Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini 
o’zgartirish yo’li pul massasiga, tijorat banklarining likvidliligiga va kreditlarning 
bahosiga ta’sir etish imkoniyatining yo’qligi.
2. Markaziy bankning majburiy zaxira stavkalarining yuqori ekanligi va 
zaxira ajratmalari summasini banklarning ―Nostro‖ vakillik hisobraqamlaridan olib 
qo’yilayotganligi natijasida tijorat banklarining likvidliligiga va resurs bazasining 
barqarorligiga nisbatan salbiy ta’sirning yuzaga kelganligi.
2017 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, Rossiya Markaziy bankining majburiy 
zaxira stavkalarining o’rtacha darajasi 5,6 foizni, evropa Markaziy bankining 
majburiy zaxira stavkasi esa, 2,0 foizni tashkil etdi. 
3. Tijorat banklarining depozit bazasida uzoq muddatli depozitlar ulushining 
pastligi sababli ularning investitsiya jarayonlariga qatnashishi etarli darajada emas. 
2016 yil yakunlari bo’yicha respublikamizda asosiy kapitaldagi investitsiyalar 
tarkibida bank kreditlari va boshqa zayom mablag’larining ulushi 10,3 % tashkil 
qiladi va ushbu ko’rsatkich oldingi yilga nisbatan pasaygan.
4. Respublikamizda imtiyozli kredit dasturlari ko’p bo’lib, ular moliyaviy 
resurslarni joylashtirish samaradorligini pasaytiradi va bank tizimida muammolarni 
vujudga keltiradi. Ayniqsa, davlat investitsiya dasturlariga kiritilgan loyihalarni 
tijorat banklari tomonidan ma’muriy ravishda moliyalashtirilishi tijorat banklari 
moliyaviy holatiga salbiy ta’sir qilmoqda. Bu nafaqat tijorat banklarining 
kreditlash faoliyatiga, balki vakillik hisobvaraqlarida mablag’lar etishmovchiligiga 
olib kelib iqtisodiyotimizda to’lovlarni vaqtiga o’tishiga salbiy ta’sir qilishi 
mumkin. 
5. Respublikamizning yirik tijorat banklarida transformatsiya riskining 
mavjudligi. 

---

23 
Transformatsiya riskining yuzaga kelganligi va chuqurlashganligi, asosan, 
ikki sabab bilan izohlanadi: 
– qisqa muddatli resurslar hisobidan uzoq muddatli kreditlarning berilganligi; 
– tijorat banklariga mijozlarning joryi hisobraqamidagi pul mablag’laridan 
to’g’ridan - to’g’ri, ya’ni ushbu pul mablag’larini muddatli yoki jamg’arma depozt 
hisobraqamlariga o’tkazmasdan, resurs sifatida foydalanishga ruxsat etilganligi.