|
3.1-rasm. Milliy valyuta-so’mning 1 AQSh dollariga nisbatan nominal
almashuv kursi, so’m
3.1-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, so’m muomala kiritilgan 1994 yilning
iyul oyidan 2017 yilning sentyabr oyiga qadar bo’lgan davrda so’mning AQSh
dollariga nisbatan juda yuqori darajadagi qadrsizlanish sur’ati (1157 marta!)
kuzatilgan.
Bloomberg agentligi tomonidan o’zbek so’mi dunyo bo’yicha 2017 yilning
eng qadrsiz valyutasi deya e’lon qilindi. O’zbek so’midan oldingi o’rinda kelgan
Kongo frankining qadrsizlanish sur’ati 27 foizni tashkil etdi.
3.2. Tijorat banklari passivlarini boshqarishning asosiy yo’nalishlari
Tijorat banklari passivlarini boshqarishning asosiy yo’nalishlari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi:
* passivlarning optimal tarkibini shakllantirish;
* depozitlarning etarliligini ta’minlash;
* regulyativ kapitalning etarliligini ta’minlash;
*passivlarning foiz stavkalari va valyuta kurslarining tebranishlariga nisbatan
moslashuvchanligini ta’minlash;
*bank tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning investitsion
33
jozibadorligini ta’minlash.
Transmilliy banklarda passivlarning optimal tarkibi shakllantirilgan bo’ltb,
ular tajribasidan repsublikamiz banklari amaliyotida foydalanish muhim amaliy
ahamiyat kasb etadi.
Transmilliy banklar passivlarining tarkibida salmog’iga ko’ra birinchi o’rinni
depozitlar egallasa, ikkinchi o’rinni bankning qimmatli qog’ozlarini sotishdan
olingan mablag’lar egallaydi.
3.2-rasm. “Benk of Amerika” banki (AQSh) passivlarinng tarkibi
(jamiga nisbatan foizda), 2018 yilning 31 dekabr holatiga
8
3.2-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, ―Benk of Amerika‖ banki
passivlarining tarkibida depozitlar eng yuqori salmoqni egallaydi, undan keyingi
o’rinni esa, bank tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan
mablag’lar egallaydi.
3.2-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, regulyativ kapital ―Benk of Amerika‖
banki passivlarining tarkibida salmog’iga ko’ra uchinchi o’rinni egallaydi (11,3%).
Taraqqiy etgan mamlakatlarda tijorat banklari passivlarining umumiy
hajmida salmog’iga ko’ra ikkinchi o’rinni (birinchi o’rinda depozitlar) bankning
8
Расм муаллифлар томонидан ―Бэнк оф Америка‖нинг 2018 йил якуни бўйича эълон қилинган йиллик
ҳисоботи (www.bankofamerica.com) маълумотлари асосида тузилган.
58,7
22,9
7,1
11,3
0
10
20
30
40
50
60
70
Депозитлар
Бакн
қ
имматли
қ
о
ғ
озлари
Бош
қ
а пассивлар
Регулятив капитал
34
qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan pul mablag’lari egallaydi. O’zbekiston
Respublikasida esa, tijorat banklari passivlarining umumiy hajmida salmog’iga
ko’ra ikkinchi o’rinni regulyativ kapital egallaydi. Bu esa, banklarning qimmatli
qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan emission operatsiyalarining rivojlanmaganligi
bilan izohlanadi.
Depozitlar tijorat banklarining passiavlari tarkibida eng yuqori salmoqqa ega
bo’lganligi sababli, uning etarliligini ta’minlash tijorat banklarining kreditlash
salohiyati oshirish va investitsion operatsiyalarini rivojlantirishda muhim o’rin
tutadi.
Tijorat banklari kapitalining etarliligini ta’minlash ularning to’lovga
qobilligini ta’minlashning birlamchi zaruriy sharti hisoblanadi.
Tijorat banklari Markaziy bank bilan to’g’ri REPO va teskari REPO
operatsiyalarini amalga oshiradilar.
To’g’ri REPO – bu Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni tijorat
banklariga qaytarib sotib olish sharti bilan sotishdir.
Teskari REPO – bu Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni tijorat
banklaridan qaytarib sotish sharti bilan sotib olishdir.
Teskari REPO bitimlari tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashda
muhim o’rin tutadi.
Qimmatli qog’ozlar prospekti bank Boshqaruvi tomonidan tayyorlanadi va
Boshqaruv raisi va Bosh buxgalter tomonidan imzolanadi.
Qimmatli qog’ozlar prospektida quyidagi ma’lumotlarning bo’lishi shart:
1. Emitent to’g’risidagi ma’lumotlar
2. Emitentning moliyaviy holati to’g’risidagi ma’lumotlar
3. Qimmatli qog’ozlarni oldingi emissiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar
Shuningdek, tijorat banklari mijozlarning topshirig’iga ko’ra anderrayting
operatsiyalarini amalga oshiradilar.
Tijorat banki tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning
investitsion jozibadorligini ta’minlash ularni bozor baholarida sotish imkonini
35
beradi. Bu esa, bankning resurs bazasini mustahkamlash nuqtai-nazaridan muhim
ahamiyat kasb etadi.
Respublikamiz tijorat banklarining passivlarini boshqarishni takomillashtirish
bilan bog’liq bo’lgan muammolar:
1. Tijorat banklarining resurs bazasining etarli emasligi.
2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi tijorat
banklarining jami depozitlari hajmida talab qilib olinadigan depozitlarning
salmog’i 59,5 foizni tashkil etdi. Bu esa, banklarning depozit bazasini etarli
emasligini ko’rsatadi. Chunki, tijorat bankining depozit bazasi etarli bo’lishi uchun
talab qilib olinadigan depozitlarning jami depozitlardagi salmog’i 30 foizdan
oshmasligi kerak.
2. Tijorat banklariningqimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan
emission operatsiyalarining rivojlanmaganligi.
2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi tijorat
banklarining passivlari miqdori 84 075 trln. so’mni tashkil etdi. Shuning atigi 1,3
foizini tijorat banklarining qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan pul mablag’lari
tashkil etdi
9
.
3. Tijorat banklari kapitalining tarkibida devalvatsiya zaxirasi va imtiyozli
kreditlash fondining mablag’lari kabi nobarqaror moliyalashtirish manbalarining
mavjudligi.
Bazel standartining talablariga ko’ra, devalvatsiya zaxirasini tijorat
banklarining kapitali tarkibiga kiritish mumkin emas. Respublikamiz tijorat
banklarida esa, devalvatsiya zaxirasi birinchi darajali kapital tarkibiga kiritilgan.
Holbuki, birinchi darajali kapital faqat barqaror moliyalashtirish manbalaridan
tashkil topgan bo’lishi kerak. Tijorat banki og’ir moliyaviy ahvolga tushib
qolganida, birinchi darajali kapitaldan foydalanish yo’li bilan ana shu og’ir
ahqoldan chiqib ketishi lozim.
4. Tijorat banklarida uzoq muddatli resurslarning etishmasligi.
Tijorat banklari resurslarining asosiy qismini (70 foizdan ortiq qismini) qisqa
9
www.cbu.uz
сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.
36
muddatli resurslar tashkil etadi. Bu esa, tijorat banklarining uzoq muddatli aktiv
operatsiyalari hajmini oshirishga to’sqinlik qiladi. Holbuki, 2017-2021 yillarda
O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar strategiyasida tijorat banklarining istiqbolli investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishdagi ishtirokini kengaytirish vazifasi qo’yilgan. Ushbu vazifani
bajarish uchun esa, tijorat banklari etarli darajada uzoq muddatli resurslarga ega
bo’lishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
