Qurilish materiallari va buyumlari

Temir-magnezialli silikatlarga
olivin, piroksenlar, amfibolalar, magnezialli silikatlarga 
ikkalamchi minerallar-serpentinlar, xrizotil asbest va boshqalar kiradi.
Alyumosilikatlarga
muskavit, flogopit va biotit, gidroslyudalargidromuskovit, gidrobiotit 
kiradi. Temir magneziallarni va alyumosilikatlarni rangli minerallar (yashil, to‘q yashil, qoramtir 
va h.k.) deb yuritiladi. Slyudalardan tashqari bu gurux minerallar tog‘ jinslariga yuqori 
mustahkamlik va nurashga chidamlilikni beradi.
Magmatik jinslar strukturasi va teksturasi bilan farqlanadi. Magmaning chuqurlikda asta-
sekin sovushidan to‘la kristalli struktura hosil bo‘ladi. Donalar o‘lchamiga qarab yirik donali (5mm 
ko‘p), o‘rtacha donali (1-5mm) va mayda donali (0,5-1mm) hamda notekis donador va tekis 
donador bo‘ladi (3.1-rasm).
Magmatik jinslar asosan massiv teksturaga ega bo‘lib, o‘ta yuqori zichlikka ega bo‘lganligi 
sababli mustahkam, sovuqqa chidamli, suv shimuvchanligi juda kam bo‘ladi. Ularning siqilishga 
mustahkamligi 100300 MPa, o‘rtacha zichligi 2600-3000 kg/m
3
, suv shimuvchanligi 1% kam 
(hajmiga nisbatan), issiq o‘tkazuvchanlik koeffitsienti 3 Vt/ (m
.0
S) atrofida bo‘ladi.
 
2.2 CHo‘kindi tog‘ jinslari 
 
CHo‘kindi jinslar magmatik va boshqa jinslarning nurashi, yemirilishi, kimyoviy o‘zgarishlari va 
o‘simliklar chirishi natijasida hosil bo‘lgan. Cho‘kindi jinslar tarkibi va hosil bo‘lishi xarakteriga 
ko‘ra mexanik, kimyoviy va orgonogen turlarga bo‘linadi.
Mexanik cho‘kindilarga giltuproq, qum, shag‘al singari sochiluvchan jinslar, 
konglomeratlar, brekchinlar va qumtosh singari sementlangan jinslar kiradi. Bu cho‘kindilar suv, 
shamol, muz ko‘chkilari yordamida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi mumkin. Kimyoviy 

---

- 16 - 
cho‘kindilar (gips, dolomit, magnezit va boshqalar) tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishlari 
natijasida hosil bo‘lib, suv vositasida eritma holda ko‘chgan bo‘ladi.
Orgonogen cho‘kindilar o‘simliklar, suv o‘tlari, hayvonot dunyosi chirishidan hosil bo‘lgan. 
Ularga bo‘r, chig‘anoqli ohaktoshlar, diatomitlar va boshqalar kiradi. Cho‘kindi jinslar nisbatan 
g‘ovak strukturaga ega bo‘lishi sababli mustahkamligi kam, ba’zilari suvda eruvchan (gips, ohak) 
bo‘ladi. Cho‘kindi jinslarni hosil qiluvchi minerallarga kvars, karbonatlar, giltuproqli minerallar, 
sulfatlar guruxlari kiradi.
Kvars guruxiga
opal, xalsedon va cho‘kindi kvars kiradi.
Opal (SiO
2
.
nH
2
O)-amorf mineral bo‘lib, tarkibida 2-14% (34% gacha) suv bog‘langan. Zichligi 
1,9-2,5 g/sm
3
, qattiqligi 5-6, rangi oq, sariq, havo rang yoki qora bo‘lishi mumkin.
Xalsedon (SiO
2
) tolasimon yoki yopiq kristalli kvars turi bo‘lib, oq,
kulrang, och sariq, qo‘ng‘ir, yashil ranglidir. Zichligi 2,6 g/sm
3
, qattiqligi 6.