Qurilish materiallari va buyumlari

2. Tog‘ jinslari va jins hosil qiluvchi minerallar
Tog‘ jinslari shakllanish jixatidan uch genetik guruxlarga bo‘linadi: silikatli qotishma 
(magma) ning qayta kristallanishidan hosil bo‘lgan magmatik jinslar, tog‘ jinslarining nurashidan 
hosil bo‘lgan cho‘kindi tog‘ jinslari, yer qatlamida fizik-kimyoviy sharoitda qayta kristallanib, 
ko‘rinishi o‘zgargan metamorfik tog‘ jinslaridir (2.1-jadval).
 
2.1 Magmatik tog‘ jinslar
 
Magmatik jinslar magmaning vulkanik harakatlar natijasida yer yuziga toshib chiqishidan 
yoki yerning Yoriq va bo‘shliqlarida qotishidan hosil bo‘ladi. Magmaning sovush sharoitiga 
nisbatan chuqurlikda qotgan (intruziv) va toshib chiqqan (effuziv) turlarga bo‘linadi. Chuqurlikda 
qotgan magmatik tog‘ jinslarga granit, sienit, diorit, gabbro va boshqalar kiradi. Bunday jinslar 
yuqori bosim va kislorodsiz muxitda asta-sekin sovugani uchun o‘ta zich kristall strukturaga ega 
bo‘ladi.
Toshib chiqqan magmatik jinslar (bazalt, andezit, diabaz, porfir va sh.k.) yer yuzida tezlik 
bilan sovushi natijasida to‘la kristallanmagan bo‘ladi. Sovush davrida gazsimon moddalarning 
ajrab chiqishi g‘ovak toshlarni (pemza, tuf) hosil qiladi.
Magmatik jinslarni hosil qiluvchi asosiy minerallarga kvars, dala shpatlari, temir-magnezialli 
silikatlar kiradi.
1-jadval
Tog‘ jinslarining genetik klassifikatsiyasi 
Magmatik 
jinslar 
Massiv 
CHuqurlikdagi 
Granit, sienit, diorit, gabbro 
Toshib chiqqan Porfir, kvars, diabaz, traxit, porfirit, andezit 
Bo‘laklangan 
otilib chiqqan) 
Sochiluvchan 
Vulqon kuli, pemza 
Sementlanga n 
Vulqon tufi 
Mexanik 
Sochiluvchan 
Giltuproq, qum, shag‘al, qumtosh, 

---

- 15 - 
CHo‘kindi 
jinslar 
cho‘kindilar 
sementlangan 
konglomerat, brekchiya 
Kimyoviy 
cho‘kindilar 
Gips, angidrit, magnezit, dolomit, ohak tufi, 
ohaktosh 
Orgonogen 
cho‘kindilar 
CHig‘anoqli ohaktosh, mel, diatomit, trepel 
Metamorfik 
jinslar 
Gneyslar (granitsimonlar), gil, slanetslar, (giltuproqli), 
marmarlar (ohaktosh, dolomitlar), kvarsitlar (qumtoshlar) 
1-rasm. Struktura turlari (sxemasi) 
a) notekis donador; b) tekis donador.
Kvars 
(SiO
2
) kristall tuzilishga ega bo‘lib, o‘ta zich, mustahkam va agressiv muxitlarga 
chidamli. Kvarsning siqilishdagi mustahkamligi 2000 MPa gacha, cho‘zilishdagi mustahkamligi esa 
100 MPa gacha bo‘ladi. Qattiqligi jixatidan topaz, korund va olmosdan keyin to‘rtinchi o‘rinda 
turadi. Erish harorati 1700
0
S. Kvars qum sifatida cho‘kindi tog‘ jinsini asosini tashkil etadi.
Dala shpati
magmatik jinslarning 60-70% tashkil etadi. Dala shpatining Ortoklaz 
(K
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
2
) va Plagioklaz (Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
2
albit, SaO
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
-anortit) turlari mavjud. 
Dala shpatining mustahkamligi (120-170MPa) va chidamliligi kvarsga nisbatan kamroq bo‘ladi. 
Dala shpati yemirilishidan glina kabi cho‘kindi jinslar hosil bo‘ladi.