Mazkur ishchi o‘quv dasturi Bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti Kengashining 2020 yil " " dagi yig‘ilishida muhokama qilinib, tasdiqlash uchun tavsiya etilgan.

6.8. -rasm. Gazanda uti (Krapiva dvudomnaya) - Urtica dioica L.
Gazanda utining dori preparatlari (damlama, suyuk ekstrakti, vi- taminli choy-yigmalar tarkibida) kon tuxtatuvchi vosita sifatida xamda surunkali yaralarni, vitaminlar yetishmasligidan kelib chikkan kasalliklarni - avitaminozlarni davolash uchun ishlatiladi. Bargi yana jigar kasalliklarida kullaniladigan ut xaydovchi allaxol preparati tarkibiga kiradi. Gazanda usimligi mevasini Abu Ali ibn Sino nafas kisishi ka- salligini davolash uchun, bargini kon okishini tuxtatuvchi va surgi vo­sita sifatida kullagan. Usimlik bargidan tayyorlangan damlama, kay- natma va barg kukuni xalk tabobatida kukrak ogrigi, nafas kisishi, diabet, isitma va bod kasalliklarini davolash uchun ishlatiladi. Bulardan tashkari, bargidan tayyorlangan damlama va poroshogi na­fas yullari kasalligida balgam kuchiruvchi, siydik xaydovchi (siydik yullari va buyrak-tosh kasalliklarida) xamda kon okishini tuxtatuvchi dori sifatida kullaniladi. Soch tukilishini tuxtatish uchun gazanda bargi damlamasi bilan bosh yuviladi. Bargidan ajratib olingan xlorofilldan farmatsevtika va ozik-ovkat sanoatida ishlatiladigan bezarar buyok tayyorlanadi.
Dorivor valeriana (Valeriana lekarstvennaya) - Valeriana officinalis L..
Dorivor valeriana valerianadoshlar - Valerianaceae oilasiga mansub bulib, buyi 2 m gacha yetadigan kup yillik o’t o’simlik. Ildizpoyasidan birinchi yili ildiz oldi tup barglari, ikkinchi yildan boshlab poyasi usib chikadi. Poyasi tik usadi, shoxlanmagan yoki yukori kismi shoxlangan. Barglari oddiy, 4-11 juft b ulakchalardan iborat tok patli ajralgan bulib, poyada bandlari (ildizoldi barglari uzun bandli), yukoriga kutarilgan sari bandi kiskarib boradi, ular barg bandlari yordamida karama-karshi urnashgan. Barg bulakchalari chiziksimon nishtarsimon yoki tuxumsimon, yirik tishsimon kirrali. Ok yoki pushti rangli, xushbuy, mayda, besh bulakli gullari yirik. Mevasi- chuzik tuxumsimon, och kungir rangli pista xisoblanadi. Dorivor valeriana may-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyun-sentyabrda yetiladi. Valeriana keng tarkalgan usimlik xisoblanadi, ya’ni Markaziy Osiyodagi chullar va Sibirning shimoliy kismidan tashkari xamma xududlardagi namlik bilan yaxshi ta’minlagan yerlarda, urmon chekkalarida, soy buylarida va utloklarda usadi. Rossiyaning kupgina viloyatlarida, Krasnodar ulkasida, Moldaviya va Belorussiyada, Uzbekistonda madaniy sharoitlarda ustiriladi. Tibbiyotda valeriananing ildizpoyasi, ildizi xamda yer ustki kismi ishlatiladi. Yer ustki kismi usimlik gullagan davrida urib olinadi va soya yerda kuritiladi yoki ku- ritmay kullaniladi. Ildizpoyasi bilan ildizi mevalari pishib tukilgandan sung ko- vlab olinadi, suvda yuvib, tuproklaridan tozalanadi, salkin xamda xa- vo tegib turadigan joyda yoki xarorati 35°li kuritgichlarda sekin ku- ritiladi yoki kuritilmasdan ishlatiladi.
V aleriana ildizpoyasi bilan ildizi tarkibida 0,5-1% efir moyla- ri, 0,5-2% valepotriatlar (valtrat, izovaltrat, valeridin, valexlorin va boshkalar), alkaloidlar, izovalerian, sirka, olma va boshka organik kislotalar, saponinlar, oshlovchi va boshka biologik faol moddalar bor. 6.9.-rasm. Dorivor valeriana (Valeriana lekarstvennaya) - Valeriana officinalis L. Valeriananing dorivor preparatlari (ildizpoyasi bilan ildizi poroshogi, tabletkasi, damlamasi, kaynatmasi, nastoykasi, suyuk, kuyuk ekstrakti tabletka xolida) asab tizimini tinchlatiruvchi (uykusizlik- da, asabiylashganda) vosita sifatida xamda yurak faoliyatini tartibga solish uchun kullaniladi. Nastoykasi kamfora-valerianali tomchilar va boshka kompleks preparatlar tarkibiga, ildizpoyasi va ildizi tinchlantiruvchi va boshka tinchlantiruvchi choylar-yigmalar tarkibiga, izovalerian kislotasining mentol bilan xosil kilgan efiri validol tarkibiga kiradi. Validol tinchlantiruvchi vosita sifatida kukrak kisishini (stenokardiya) yurak kasalliklarini davolashda kullaniladi.
Dorixona ukropi, fenxel (Ukrop aptechnыy) -Foeniculum vulgare Mill. Dorixona ukropi selderdoshlar (soyabonguldoshlar) - Apiaceae (Umbelliferae) oilasiga mansub, buyi 90-200 sm ga yetadigan kup yillik o’t o’simlik. Dorixona ukropi ikki yillik kilib ustiriladi. Poyasi tik usadi, sershox. Barglari uch-turt marta ingichka chiziksimon yoki ipsimon bulaklarga patsimon ajralgan bulib, bandi yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket urnashgan. Mayda, sarik rangli, besh bulak- li gullari poya va shoxlari uchiga joylashgan murakkab soyabon gultup- lamni xosil kiladi. Mevasi - kushalok pista. Dorixona ukropi iyul-avgust oylarida gullaydi, mevasi sentyabrda pishadi. Ukrop yovvoyilashgan xolda Turkmanistonning janubida (Sumbar tog oraligida) uchraydi. Dorivor ukrop madaniy xolda Ukrainaning janubi-garbiy xududlarida, Rossiyaning Krasnodar ulkasi, Shimoliy Kavkaz va Markaziy Osiyoning kupgina mintakalarida shu jumladan Uzbekistonda dorivor xom-ashyosi olish uchun ustiriladi. Ukropning mevasi va undan olinadigan efir moyi tibbiyotda ishlatiladi. Usimlik mevasining 60-90% i yetilgandan sung urib oli- nadi, bog-bog kilib boglab, xom mevalari pishishi va usimlik kurishi uchun poyasining mevali kismini yukoriga karatib, xirmonga tuplab kuyiladi. Keyin usimlik yanchiladi, shamol mashinasida sovurib, meva­lari tozalanib xashagidan ajratib olinadi. Mevasidan farmatsevtika zavodlarida efir moyi olinadi. Meva tarkibida 3-6,5% efir moyi, 20% gacha yog, oksil va boshka biologik faol moddalar bor. Efir moyi 50-60% anetol, 10-20% fen- xon ketoni, 10% metilxavikol va boshka terpenoidlardan tashkil topgan. 6.10-rasm. Dorivor ukrop, fenxel (Ukrop aptechnыy) - Foeniculum vulgare Mill. Mevasidan olingan efir moyi va undan tayyorlangan ukrop suvi yukori nafas yullari yalliglanganda va shamollaganda balgam kuchiruv- chi, ich yumshatuvchi damda yel xaydovchi vosita sifatida, dispepsiyada kullaniladi.
Y etmak, beh (Kolyuchelistnik) - Allochrusa gypsophilloides Regel et. Srenk. Yetmak Chinniguldoshlar - Caryophyllaceae oilasiga mansub bulib, buyi 80 sm ga yetadigan kup yillik o’t o’simlik. Ildizlari 6 m gacha yetadi, tik joylashgan. Poyasi bir nechta bulib tik usadi, asos kismidan boshlab shoxlangan, okish yoki kizgish rangli. Barglari chiziksimon yoki tor nishtarsimon bulib, poyasi bilan shoxlarida bandsiz karama- karshi joylashgan. Barg kultigidan ingichka, kalta novdalar usib chikadi. Mayda, ok yoki pushti rangli gullari kushalok shoxchalarga joylashib, keng guvak- simon tupgulni xosil kiladi. Mevasi sharsimon kusakcha. Yetmak iyun- iyul oylarida gullaydi, iyul-avgustda mevasi yetiladi. 6.11. -rasm. Yetmak, bex (Kolyuchelistnik) - Allochrusa gypsophilloides Regel et. Srenk. Yetmak (beh) turlari Markaziy Osiyo va hozogistonning Uzbeki­stonga chegaradosh xududlarida chullarda, tog etaklaridan to toglarning urta kismigacha bulgan toshloklarda, shagalli kiyaliklarda, kurib kol- gan daryochalarda va ochik yerlarda usadi.
Yetmak (bex) turlarining ildizi tarkibida 10-30% triterpen sa­poninlar va boshka biologik faol moddalar bor. Yetmak ildizi bal- gam kuchiruvchi vosita sifatida bronxit, nafas yullarining boshka shamollash kasalliklarida kullaniladi. Xalk tabobatida xam yetmak (bex) turlarining ildizidan tayyorlan­gan kaynatma bronxit, yutal va nafas yullarining boshka kasallikla­rida xamda turli yaralarni davolashda ishlatiladi. Yetmak turlari­ning ildizidan toza saponinlar olinadi. Bu usimlik ildizidan ozik- ovkat, yengil sanoatda xamda xalk xujaligining boshka tarmoklarida keng mikyosda foydalaniladi. Yetmak ildizi kupirish xususiyatiga ega bulgani uchun maxalliy xalk undan uzok davrlardan beri nisholda va turli xil xolvalar tayyorlashda foydalanib kelmokda. Jag’-jag’ (Ochambit), (Pastushya sumka obыknovennaya) - Capsella bursa pastoris (L.) Medic. Jag-jag Karamdoshlar (krestguldoshlar) - Brassicaceae (Cruci- ferae) oilasiga mansub bulib, buyi 20-30 ba’zan 60 smgacha yetadigan bir yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta, ba’zan bir nechta, tik usadi, shoxlangan yoki shoxlanmagan. Ildiz oldi barglari bandli, chuzik nishtarsimon, kemtik tishsimon kirrali yoki patsimon kesik, ba’zan tekis kirrali buladi. Poyasidagi barglari kichikrok, tekis kirrali bulib, bandsiz ketma-keturnashgan. Mayda, okish rangli, turtbulakli gullari shingil tupguliga joylashgan.