«ekologiya» fani va atrof muxitni muxofaza kilishning asosiy prinsiplari

«ekologiya» fani va atrof – muxitni muxofaza kilishning asosiy prinsiplari
Mavzu rejasi:
1. ekologiya fanining moxiyati va uni boshka fanlar bilan boglikligi.
2. Muxit, muvozanat va ekologik omillari.
3. Biosfera va noosfera xakida ma`lumot.
4. Fotosintez jarayoni va uning biosferadagi urni.
Buguni kunda insoniyati xavf ostida koldiraetgan xodisalardan biri ekologik vaziyat xisoblanadi. Jamiyatning atrof-muxit bilan uzaro buzilgan alokasi keng jamoatchilik urtasida katta tashvish uygotmokda. Insonning tabiy boyliklaridan xaddan tashkari uzgarib bormokda. Urmonlar yukbulib, usimlik va xayvon turlari kamaymokda, foydali kazilmalar tugab bormokda. Suv xavzalari va atmosfera xavosining ifloslanishi, chikindi moddalarining ortib borishi natijasida axolini ozik-ovkat bilan ta`minlash, energiya va chuchuk suv muammolari borgan sari murakkablashmokda.
Keyingi 50-80 yillar davomida fan texnikaning keskin rivojlanishi, sanoat va transport tarmoklarining tez suratlar bilan usishi, tabiiy boyliklardan (gaz, neft`, kumir, ogir metallar....) xaddan tashkari kup foydalanish, kurik erlarni uzlashtirish (yaylovlarni, tukay urmonlarni, botkokliklarni) kishlok xujaligida turli xildagi zaxarli kimeviy moddalardan uzok muddatda kur-kurona foydalanish kabi xollar ijtimoiy-iktisodiy, ekolo-
gik tangliklarni keltirib chikardi. Natijada tabiiy muxitda ekologik muvozanatni buzilishiga; ya`ni tuprok, suv, atmosfera xavosini tabiiy tarkibi uzgarib turli darajadagi ifloslanishlarga olib kelmokda. Bu uz navbatida tabiiy boyliklarni tubdan kamayishiga (Jarkok, Gazli er osti boyliklarining tugashi), usimlik va xayvonot turlarini kirilib ketishi xamda ba`zi bir xududlarda suv muammolarini keltirib chikarmokda (orol dengizi, Zarafshon daresi muammolari) masalan, 17-18 asrlar davomida 32 xayvon turi yukolgan bulsa, 19-20 asrga kelib 235 ta xayvon xamda 400 turdan ortik usimlik turlari yukolib ketgan. 1960 yillarda orol dengizida Amudare, Sirdare va egingarchilik xisobiga xar yili 65 mld.m suv kuyilgan bulib, uning suv maydoni 67 ming km tashkil kilgan. 1990 yilga kelib, uning maydoni 1,5 baroyuarga (40 ming km ) kuyiladigan suv mikdori 10 barobarga (7-10 mlrd.m ) kiskardi. Buning natijasida 2 mln. gektardan ortik (tuz kumli) yaroksiz maydonlar vujudga kelib, xar yili atmosfera xavosiga bu maydonlar-
dan 100 mln. tonnadan ortik zaxarli tuz va changlar kutarilib atrofmuxitni ifloslantirmokda.
Atrof (tabiiy) muxitda vujudga keladigan barcha uzgarishlarni va ularni tirik organizmlarga ta`siri tugrisidagi muammolarni urganuvchi fan eKOLOGIYadir. ekologiya- grekcha suz bulib, Oykos-uy logos-fan, ya`ni tirik organizmlarni urab turgan muxitni bir butun uy deyilsa (biosfera) shu muxitda vujudga keladigan barcha jaraenlarni ekologiya fani urganadi, ya`ni bu fan matematika, geologiya, biologiya, fizika, meteorologiya, tibbiet va boshka fanlar bilan chambarchas boglikdir.
ekologiya terminini birinchi bulib fanga 1866 yilda nemis olimi ernest Gekkel uzining "Organizmlarning marfologiyasi" nomli ilmiy asari orkali kiritadi. e. Gekkel uzining bu asarida tirik organizmlarning tashki muxit bilan chambarchas boglikligi va uzaro munosabatini batafsil asoslab beradi. Bu ta`limotni buyuk tabiatshunos olimlar J.B.Lomark, A.Gumbolt, A.N.Severcev va boshka uzlarining ilmiy asarlarida yanada rivojlantirganlar. ekologiya fanin chukurrok urganishga kirishish XV111-X1X asr boshlaridan takomillashgan bulib, rus olimi K.Raul` tirik organizmlarning tashki muxit bilan uzaro munosabatini "tabiat" konuni eki (munosabat konuni) deb ataydi.
ekologiya fanini ilmiy asosini Ch.Darvinning "Organizmlarning yashash uchun kurash" konuni tashkil kiladi. Ya`ni tirik organizmlarni tabiiy muxitda: issiklik, bosim, namlik, kurgokchilik turlarini bir-biriga munosabati asosida vujudga keladigan uzgarishlar shu ko-
nunning asosidir.
Rus olimlari orasida ekologiya fanini ilmiy jixatdan chukur urganganlardan biri akademik I.V.Vernadskiy xisoblanadi. U biosferani birinchilar katorida ilmiy asoslab bergan.
Biosfera atmosferaning 10-25 km, gidrosferaning 11 km gacha va litosferaning є,5 km gacha, ya`ni xaet mavjud bulgan katlamini uz ichiga oladi.
ekologiya fani ikki kismga bulib urgatiladi. 1.Faktorlar eki aut ekologiya. 2. Sin eki populyaciya ekologiyasi.
Faktorlar ekologiyasi tirik organizmlarga tashki muxit faktorlari (issiklik, eruglik, bosim, namlik, shamol ) ta`sirida vujudga keladigan uzgarishlar va organizmlarning unga munosabatini urgatadi.
Sin ekologiyasi tirik organizmlarning bir-birlari bilan anorganik muxitda vujudga kelgan uzgarishlarga nisbatan uzaro xamkorlik alokalarini urgatadi.
Populyacion ekologiya - sinekologiya asosida amalga oshiradi. Ammo atrof muxitga insonning bevosita ta`sirining kuchayishi okibatida ekologiyaning yangi tarmoklari vujudga keladi.
1. sanoat ekologiyasi
2. Transport ekologiyasi
3. Suv ekologiyasi
4. Atmosfera xavosi
5. Kishlok xujalik chorvachiligi
6. Ijtimoiy iktisodiy ekologiya va xokazo.
Inson omilining tabiiy muxitga ta`sirini kuyidagicha ifodalash mumkin.
1. Sanoat, transport, energetika tarmoklarini tez suratlar bilan rivojlantirish okibatida atrof muxitni chikindilar bilan ifloslantirmokda.
2. Kishlok xujaligi kimelantirish, erlarni uzlashtirish,yaylov, tukaylarni kiskartirish, erlarni meliorativ xolatini buzilishiga maxsulot sifatini va xosildorlikni pasaytirishga olib kelmokda.
3. Dare suvlari okimini boshkarish yangi omborlarni vujudga keltirish, kuyi mintakalarda ekologik tanglikni keltirib chikarmokda. (Orol fojiasi)
Barcha kimeviy moddalar (elementlar) biosferada tirik organizmlar orkali bir turdan ikkinchi turga aylanib turadi. Masalan: fotosintez jaraenida yashil usimliklar 500 mld. tonna karbonat angidrid gazini va 25 mld. tonna mineral tuzlarni uzlashtirib є00 mlr. Tonna turli xildagi organik moddalarni xosil kilib atmosfera xavosiga 400 mlr.t. kislorodni ajratib chikaradi. Fotosintez jaraeni kuyidagi formula orkali ifodalanadi.
6S0 + 6N O= S N O + 6O
Shu sababli yashil usimliklar er sharini upkasi deyiladi.
Inson atrof-muxitga bevosita ta`sir utkazish natijasida, ijtimoiy iktisodiy jaraenlarni tubdan uzgartirdi, soxalar ekologiyasini vujudga keltirdi. Masalan: kurilish, suv, muxandislik, chorvachilik, er, energetika, transport va xokazo soxa ekologiyalari vujudga kelib ular aloxida-aloxida urganilmokda.
Tabiiy muxit bilan inson uzaro alokalarining umumiy kurinishi.
Tabiat Uzaro ta`sir va alokalar Inson

F an texnika tarakkieti Axoli sonining

usishi urbanizaciya

Ishlab chikarish kuchlarining usishi

Atrof muxitga: tabiiy resurslarga ta`siri

T abiiy resurslarning Atrof muxitning ifloslanishi
kamayishi lanshaftning uzgarishi
T abiatdan tugri foydalanish, atrof-muxitni muxofaza kilish, kompleks foydalanish, tabiatni okilona uzgartirish

Inson omilining tabiiy muxitga ta`sirini asosiy shakllari kuyidagilardan iborat:

1. Sanoat, transport, energetika tarmoklarini tez suratlar bilan rivojlantirishi okibatida atrof muxitni chikindilar bilan ifloslantirilmokda.
2. Kishldok xujaligini kimelantirish: erlarni uzlashtirish, yaylov-tukayzorlarni kiskartirish, erlarni meliorativ xolatini buzilishiga maxsulot sifatini va xosildorlikni pasaytirishga olib kelmokda.
3. Dare suvlari okimini boshkarish - yangi suv omborlarini vujudga keltirish, kuyi mintakalarda ekologik tanglikni keltirib chikarmokda (Orol fojiasi).
4. Dexkonchilik natijasida eng avvalo tabiiy usimlik va xayvonlar keskin uzgarishlar yuz beradi. Ma`lumotlarga kura erlarni jadal xaydash natijasida, xaydalmagan erlarga nisbatan chirindi 42% kam tuplanmokda. Erlarni sugorib dexkonsilik kilish natijasida mikroiklim uzgarishlari vujudga kelmokda. Natijada nisbiy namlik 8-10 % dan 35-50 % gacha ortadi, radiaciya balansi uzgaradi. Bu esa ekinlar xosildorligini kamaytiradi.
5. Yaylovlarda chorva mollarini bir erda surunkasiga bokish natijasida chul usimliklari xosildorligiga salbiy ta`sir kursatadi, tuprok katlamini eroziyaga uchrashiga sabab buladi, kum kuchishiga, barxanlarni vujudga kelishiga olib keladi.
6. Urmonzorlarni xaddan tashkari kiskarishi nisbiy namlikni 5-10 % kamayishiga, atmosfera xavosiga chikariladigan kislorod mikdorining kamayishiga, karbonat angidrid (SO ) ni ortishiga va iklim uzgarishiga olib keladi.
7. Yangi ximiyaviy moddalarni keng kulamda ishlatilishi 1960 yilgacha 1 mln. turdagi xar xil ximiyaviy moddalar ishlatilgan bulsa, 1970 yilda 1 mln. 200 mingga etdi. Bu moddalarning kupchiligi modda almashinuvidan ishtirok etmaydi va okibatda ekologik jaraenlarni buzilishiga
olib keladi (sintetik materiallar, plastmassa va xokazolar).
8. Tabiiy resurslardan jadal suratlarda foydalanish jon boshiga iste`mol kilinadigan maxsulotlarni usishiga sabab buladi. Masalan% iste`mol kilinadigan material 1940 yilda 7,4 t. bulsa, 1960 yilda 14,3 t. tashkil kildi. Bu kursatkich 2000 yillarda kelib 35-40 tonnani tashkil etdi.
Xar yili 100 mld. tonna boyliklarni kazibolish uchun 600 mld. tonna tog jinslari va tuprok bir joydan ikkinchi joyga ogdarilib tashlanmokda, bu esa uz navbatida turli xildagi chukur xandaklar, axlatlar, tashlandik tog uyumlarni vujudga keltirmokda va shamol ta`sirida suv va atmosferani ifloslanishiga olib kelmokda.
9. Urbanizaciya jaraeni (yangi shaxarlarni vujudga kelishi, shaxarlar axolisini ortishi). 1975 yilda er sharining 40 % axolisi shaxarda yashagan bulsa, xozir bu rakam 45 % ni tashkil etadi. Uzbekistonda 40,3 % shaxarda yashaydi. Uzbekistonda axolisi 100. 000 dan ortik bulgan 110 ta shaxar mavjuddir.
Angliyada axolining 80 %, Germaniyada 85 %, Franciyada 75 %, AKSh va Yaponiyada 70 % shaxarda yashaydi. Xozirgi paytda shaxar axolisini urtacha chikaradigan chikindisi odam boshiga 100-400 kg. ni tashil etadi. Toshkent shaxridan chikadigan chikindi bir yilda 600 mig tonna, Buxoro shaxridan kariyb 100 ming tonna axlat chikariladi.