Jismoniy tarbiyaning o’qitish prinsplari. Reja

JISMONIY TARBIYANING O’QITISH PRINSPLARI.

Reja:

1. 
   Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari, nagruzka, dam olish
   

jismoniy tarbiyaning asosiy tartibiy kismlari.
2. Xarakat faoliyatini tartiblashtirilgan usullari va xarakatni uzlashtirish yullari.
3. Jismoniy tarbiya jarayonida suz metodidan foydalanish.
4. Kurgazmalilik metodi.
5. Uyin metodiga xarakteristika.
6. Musobaka metodi, uning maxsus xususiyatlari va kurinishlari.
7. Kat’iy tartiblashtirilgan mashklar metodi:
a) uzluksiz va intervalli nagruzka rejimida standart takrorlash metodlari;
b) uzgaruvchan mashk metodi;
v) kombinatsiyalashtirilgan mashk metodi;
Jismoniy tarbiya metodlarini tuzilish asoslari

Jismoniy tarbiya jarayonida turlicha metodlar ko’llaniladi. Ular bilvosita yoki bevosita, xissiy kabul etish (kurgazmalilik), yoki suz orkali, yoki amaliy xarakat faoliyatidan foydalanishga asoslangandir. Jismoniy tarbiya metodlariga asosan amaliy xarakat faoliyati kiradi, lekin birorta ta’lim tarbiyani suz va kurgazmalilik metodlarga asoslanmasdan turib olib borib bulmaydi. Bu esa jismoniy tarbiya metodlari bilan bir katorda shu jarayonga kiruvchi boshka xamma metodlarni aks ettiradi.

Jismoniy tarbiya metodlarining muxim asoslaridan birini nagruzkani boshkarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi.
Jismoniy yuklanish deb jismoniy mashklarni organizmga ta’sir etuvchi xamda sodir buladigan ob’ektiv va sub’ektiv kiyinchiliklarni engish darajasiga aytiladi. Jismoniy yuklanish organizmning “ish potentsiali” sarflanishi va charchash bilan bevosita boђlik bulib charchash nagruzka bilan ifodalangan tiklanish jarayoni ruy beradigan dam olish bilan boђlikdir. Shunday kilib, nagruzka charchash orkali ish kobiliyatini tiklash va oshirishga olib keladi.
Jismoniy yuklanishning samaradorligi uning xajmiga va shiddatga kup proportsional. Jismoniy yuklanishning xajmi deb ayrim mashklarning kup vaktli ta’sirchanligi shuningdek ma’lum bir vaktda bajarilgan jismoniy ishlarning mikdoriy yiђindisiga aytiladi (ayrim mashђulot yoki uning bir kism davomida, bir xafta va x.k.).
Jismoniy yuklanish shiddati uning xar bir momentdagi ta’sir kuchi, funktsiya kuchlanganligi, ta’sirning bir vaktdagi kiymati bilan xarakterlanadi. Shiddat kursatkichlari: xarakatni tezligi, ishlarning kuvvati, karshiliklar oђirligi, shuningdek mashklar bajarilishini tezligi va x.k.
Jismoniy yuklanishning xajmi va shiddati kursatkichlari orasida teskari proportsional munosabat mavjud. Buni kuyidagi rasmlardan kurish mumkin(1,2).

Bundan shu narsa kelib chikadiki ba’zi mashklarni shiddatli kancha yukori bulsa shunchalik xajmi imkoniyati kam buladi, va aksincha.

Jismoniy yuklanish jismoniy tarbiyaning turli metodlarida standart, takrorlash mashk metodi xar bir vaktida uzining tashki parametrlari bilan amaliy bir xil va uzgaruvchan buladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishlardan foyda charchash xosil kilgan bir faoliyatdan boshka ikkinchi faoliyatga utish bulishi mumkin.
Jismoniy yuklanish kismlari oraliђining uzokligi tiklanish protsesslarining sodir bulishi konuniyatlari va yunaltirish ta’sirlari asosida urnatiladi. Intervalni 3 tipi mavjud:
1. Tulik interval (ordinarno’y).
2. Kattik yoki subintervali.
3. Ekstrimalli yoki subintervalli.
4. .Tulik yoki ordinar interval bu keyingi nagruzka kismigacha amaliy tulik ish kobiliyati tiklanishi. Bunda ishni kushimcha funktsiya kuchlanishsiz amalga oshirish imkoniyatini beradi.
5. Kattik intervalda keyingi nagruzka kismi etarlicha tiklanmagan vaktga tuђri keladi - ma’lum vaktgacha ishni davom ettirish mumkin, lekin tashki son kursatishida uzgarishsiz bulishi va fiziologik xamda psixologik kursatkichlari ortib boradi.
6. Ekstrimal yoki subintervalli interval - bunda keyingi nagruzka kismi yukori ishchanlik kobiliyati fazasiga tuђri keladi. Tiklanish jarayonining konuniyatlari natijasida paydo buladi. Shunday kilib jismoniy tarbiya metodlari asoslarida nagruzka va dam olishda tuђri foydalanish zarur.
Xarakat faoliyatlarini tartiblashtirilgan usullari va xarakat uzlashtirishl yullari.
Jismoniy tarbiya metodlarida jismoniy yuklanish va dam olishni yukori kursatilgan usullari bilan bir katorda xarakat faoliyatlarini uzlashtirishning turlicha usullari va umumiy boshkarishni (tashkil etish) ma’lum shakllari mavjud. Xarakat faoliyatlarini uzlashtirishda 2 ta karama-karshi shakllar mavjud:
1 Tarkibiy elementlarga dastlabki bulinish (kismlab kullanish);
2 Bulaklarga ajratmasdan (butunlay kullanish).
Bu ikkala yondashish xam urganilayotgan xarakat xususiyatiga ularni murakkabligi yoki oddiyligi shuђullanuvchilarning dastlabki tayyorgarlik saviyasiga va boshka shartlarga boђlik xolda kullaniladi.
Xozirgi davrda jismoniy tarbiyaning ixtiyoriy biror bir tizimi turlicha metodlarni uz ichiga oladi. Lekin xar bir metod uz xolicha etuk bulmasdan, xar bir muvoffakiyat ilmiy ravishda asoslangan va amaliyotda tasdiklangan metodlar majmuasini kullash natijasida amalga oshiriladi.

JISMONIY TARBIYa METODLARI.
Suz metodi. Jismoniy tarbiya jarayonida ukituvchining asosiy faoliyati suz bilan amalga oshiriladi: suz yordamida bilimlar beriladi, tushunishni faollashtiradi va chukurlashtiriladi, vazifalar beriladi, ularning bajarilishi boshkariladi, natijalar analiz kilinadi va baxolanadi, bolalarni intizomi boshkariladi. Suz shuђullanuvchilar faoliyatini tushunishda, baxolashda va uzicha boshkarishda kerakli vazifani xal etadi. Shu bilan bir katorda suz uzining kullanilishiga kura u yoki bu dediktiv xikoya, suxbat,muxokama va va x.k.
Suz metodiga: 1) instruktsiya berish; 2) kushimcha tushuntirish; 3) kursatma va buyruklar; 4) oђzaki baxolash; 5) uz-uzigagaprish va uz-uziga buyruk berish; 6) raђbatlantirish, 7) suz orkali jabrlash; 8) umumiy buyruk; 9) taxlil kilish; !0) suz orkali uzaro munosabat va x.k.
Instruktsiya berish - texnikani urganish faoliyatini vazifalarni yoki mashklarni bajarish koidalarini suz orkali konkret va anik tushunarli shuђullanuvchilarga etkazish.
Kushimcha tushuntirish - ayrim xarakatlar, yoki bajarish usulini sifatini yaxshilash maksadida chukurrok bilim berish maksadida turli kurgazmalar orkali izoxlash, tushuntirish.
Kursatma va buyruklar - bu maxsus suz shaklida ukuvchilar faoliyatini boshkarish. Kursatma va buyruk orkali dastlabki kursatish vazifalarni aniklash maksadida kullaniladi xamda samarador usullardan biridir.
Oђzaki baxolash - bu suz orkali ukuvchilar faolitini makullash yoki aksincha (“yaxshi”, “yomon” va x.k.).
Uz-uziga gapirish va buyruk berish - uz-uziga gapirib mashkni bajarish usullari, uz faoliyatini bayon etadi. Masalan: uyin taktikasini, yunalishini, uni bajarish usullarini fikran rejalashtiradi. Bu usulning asosi - bu suzning xarakat bilan boђlikligidir va shu kabilir.

KURGAZMALILIK METODI.

Jismoniy tarbiyada kurgazmalilik metodi keng kullaniladi, ya’ni xamma sezgi organlariga ta’sir etib bor narsalar bilan aloka urnatiladi. Bunda kurish, xarakat, va boshka sezgilardan foydalaniladi. Keng ma’nodagi kurgazmalikni amalga oshirishda mashklarning xarakteristikasi, bajarish sharoitlariga asoslangan metodlar majmuasidan froydalanib bu meitodlar kuyidagi guruxchalarga bulinadi. Ular bevosita namoyish kilishi ukituvchi tomonidan yoki bir ukuvchi yordamida metodik kursatish kiradi. Mashklarni bajarilishining xarakat ta’sirining, koidalari xakida dastlabki tassavurlarni shakllantirish uchun namoyishning yordamchi vositalaridan ya’ni bevosita kurgazmali metodidan keng foydalaniladi. Bunday bevosita namoyish metodlari kuyidagilarga bulinadi:
1. Rasm, sxema, fotosur’at va shu kabi kurgazma kurollarini namoyish etish;
2. Buyum modellar va maketlarni namoyish etish;
3. Kino va videomagnitafonli namoyish;
4. Tanlab olingan - sensor namoyish (apparatlar yordamida masalan: mikrofon, radioapparatura, yoruђlik elektrosignallari);
5. Yunaltirilgan “sezish” xarakat metodlari (masalan, tre.-lar);
6. Orientirovka (muljal) metodlari (osilgan tuplar, bayrokchalar, zal va maydonchalardagi belgilar va x.k).
7. Lider va kundalik sensor rejalashtirilgan metodlar;
8. Tez informatsiya metodi(videomagnitafon).

UYIN METODI.

Uyin azaldan pedogogik vazifani ado etib kelgan xamda tarbiyaning asosiy vositasi va metodlaridan biri bulib kelmokda.
Tarbiya soxasida uyin metodi degan tushuncha uyinning metodik xususiyatlarini, ya’ni tarbiyaning boshka metodlaridan (shuђullanuvchilar faoliyatini tashkil etish va unga raxbarlik kilish kabi xususiyatlari jixatdan) fark kiladigan tomonlarini ifoda etadi.
Jismoniy tarbiyaning uyin metodi uchun kuyidagi belgilar xarakterlidir:
1. Faoliyatni obrazli yoki shartli “syujet” (uyin maksadi, rejasi) asosida tashkil etish, bunda vaziyatning doimiy va kuprok darajada bexosdan uzgarishi bilan muayyan maksadga erishish nazarda tutiladi.
2. Maksadga erishish xilma-xilligi va faoliyatning majmua xarakterdagi bulishi (masalan, yugurish, sakrash, irђitish).
3. Shuђullanuvchilarning bemalol mustakil xarakat kilishi, ularni tashabbus va chakkonlik kursatishlariga, topkir bulishlariga, xarakat faoliyatlariga yuksak talablar kuyish.
4. Shuђullanuvchilar xarakatining bir-biriga boђlikligi, yorkin emotsionallik.
5. Jismoniy yuklanish dozirovkasining cheklangan imkoniyati.

MUSOBAKA METODI.

Jismoniy tarbiya jarayonida musobaka metodi mashђulot utkazish davomida (mazkur mashђulotga kiritilgan aloxida mashk bilan birgalikda), mustakil uyin shaklida (muljal, nazorat va sport musobakalari) kullaniladi.
Musobaka metodi birmuncha ravshan xarakterlovchi xususiy birinchilik yoki yukori natijaga erishish uchun kurashda kuchlarni sinashdir. Musobaka jarayonida, shuningdek, ularni tashkil kilish va utkazish sharoitlarida (ђoliblarni aniklash, yutuklarga erishganlarni raђbatlantirish va x.k.) raxbarlik kilish omili muxim fiziologik va emotsional kayfiyat yaratadi, bu xol jismoniy imkoniyatlarini maksimal ishga solishga yordam beradi.
Musobaka vaktida, asosan sport musobakalarida rakiblarning uzaro tuknashuvlari uyindagiga karaganda ancha kuprok namoyon buladi.
Tashabbuskorlik, ka’tiylik, sabotlilik, dadillik, jasurlik, oliy janoblik, urtoklik kabi irodaviy xamda axlokiy xislatlarni tarbiyalashda musobaka metodining axamiyati ђoyat kattadir. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, birinchilik uchun rakobat kilish, kurashish salbiy xususiyatlarning (xudbinlik, uziga uta bino kuyish, daђallik va x.k.) tarkib topishiga xam imkon berishi mumkin. Shu sababli musobaka metodiga moxirona pedogogik raxbarlik kilingan takdirdagina u ma’naviy tarbiya soxasidagi uz rolini oklay oladi.

KAT’IY TARKIBLAShTIRILGAN MAShKLAR

METODI.
Bu metodda shuђullanuvchilar faoliyati kat’iy tarkiblashtirilgan xolda tashkil etilib kuyidagilardan iborat buladi:
- Kat’iy belgilangan xarakat rejasi (xarakat tarkibi ularning uzgarishi, takrorlanish va bir biri bilan uzaro boђlikligi).
- Jismoniy yuklanishni kat’iy normallashtirish, mashk jarayonida uning dinamikasini tula boshkarish, shuningdek dam olish intervalini kat’iy tartibga solish va ularning belgilangan tartibda jismoniy yuklanish bilan almashtirish.
- Shuђullanuvchilarning faoliyatini boshkarishni engillashtiruvchi tashki sharoitlarni. yaratish yoki ulardan foydalanish mashђulot joylarida guruxlarni tuzish va taksimlash, ukuv vazifalarini bajarishga, nagruzkani dozirovka kilishga, ularni ta’sirini nazorat kilishga imkon beruvchi yordamchi snaryadlar, trek-lar va boshka texnik kurilmalardan foydalanish.
Xarakatlarga urgatish jarayonida kullaniladigan mashk metodlari 2 xil bulib ular kuyidagilardan iboratdir:
1) bulingan - konstruktiv mashk metodi (mashklarni kismlarga bulib urgatish va keyinchalik butunlay bajarishga erishish);
2) butunlay mashk metodi (vaktincha ayrim detallarini chikarib tashlash).
Bulingan konstruktiv mashk metodiga masalan: suvda suzishni urgatishni, akrobatik mashklarni kismlarga bulib urgatish kiradi. Xammamizga ma’lumki mashklar musobaka sharoitida butunligicha bajariladi.
Butunlay mashk metodi shuђullanuvchilarga urgatish lozim bulgan mashklar butunligicha urgatilib, lekin ayrim detallari vaktincha chikarib tashlanadi.
Ikkala metodlarning ijobiy va salbiy xususiyatlari mavjud bulib ular kuyidagilardan iborat: bulingan konstruktiv mashk metodining ijobiy xususiyati - urgatilishi lozim bulgan mashklar oz vakt ichida shuђullanuvchilarga urgatish mumkin.
Salbiy xususiyatlari - kismlab urgatilgan mashklarni butunligicha bajarishga erishish uchun kushimcha vakt sarf kilinadi yoki bulmasa ayrim akrobatik mashklarni butunlay bajarilishiga erishishda kismlar orasida pauza bulishi mumkin.
Butunlay mashk metodining ijobiy xususiyati urgatishi lozim bulgan mashklar oldingi metodga nisbatan kup vakt talab kiladi.
Kismlarga bulingan mashk metodidan xarakat (yoki xarakatlar yiђindisi) uncha buzilmay nisbatan mustakil elementlarga bulinishi mumkin bulgandagina foydalaniladi.
Masalan: erkin usulida suzish texnikasini urganishda bulib-bulib tashlash va keyin elementlarni yaxlit kilib birlashtirish kuyidagicha sodir bulishi mumkin (I.V.Vrjesnevskiy fikricha):
1) Suv ustida sirpanish (skoljenie na vode);
2) Basseyn kirђoђida oyok xarakatlarini urganish;
3) Sirpanish bilan oyok xarakatlarini kushib bajarish;
4) Sayoz joyda tik turib kul xarakatlarini urganish;
5) Shuning uzini nafas olish bilan kushib bajarish;
6) Barcha elementlarni birgalikda bajarish.
Yaxlit mashk tuzilishi, oldin odatda ayrim detallarini chikarib tashlash xisobiga soddalashadi, bu detallar keyin urganilayotgan mashkning asosiy mexanizmi bilan asta sekin birlashadi va uni yaxlit bajarish fondi takomillashadi.
Masalan: yugurib kelib “kaychi” usulida uzunlikka sakrash texnikasi kuyidagi tartibda urgatiladi:
1) Kiska joydan kadamlab sakrash (pro’jok s kortokogo razbega v shage i probeganiem);
2) Shuning uzi, lekin eng baland nuktaga chikkan oyokni kaychisimon kilib, µarakat kildirib sakrash;
3) Sakrashga yordamlashadigan taxta yoki tramplindan foydalanish. Kutarilish fazasida dikkatni kul va oyoklarning birgalikda µarakat kilishiga karatilgan xolda sakrash;
4) Urtacha tezlikda yugurib kelib tula koordinatsiya bilan sakrash;
5) Erga tushishga tayyorlanish µarakatlariga e’tibor bergan xolda sakrash (oyokni “oshirib” tashlash, kullarni orkaga kilish va x.k.);
6) Tez yugurib kelib sakrash.
Ґarakatga urgatishda asosiy metodlar bilan birga bir kator yordamchi metodik usullar (orientirlar, tashki sharoitni engillashtiruvchi usullar va x.k.)dan foydalaniladi.
Koida buyicha agar murakkab µarakat butunligicha urgatilayotgan bulsa “yakinlashtirish” deb atalgan mashklar keng kullanilib ular asosiy µarakatni uzlashtirishga ularni butunlay imitatsiya yoki soddalashtirilgan shaklda urgatish yulidan foydalaniladi.
Ґarakat faoliyatlarini mukamallashtirish boskichlarida ularning sifatlarini uziga xos shakllarini bir paytda yaxshilash muxim axamiyatga ega.
Bunda asosiy rolni jismoniy sifatlar µarakat tarkibini uzgartirmasdan bajariluvchi µarakatlar bilan xarakterlanuvchi metodlarning axamiyati katta.

MAShK METODIDA NAGRUZKA VA DAM OLIShNI TAKOMILLAShTIRISh XUSUSIYaTLARI.

Agar ta’sir etuvchi omil sifatida ayrim metodda turli xarakatlar majmua emas balki konkret xarakat vazifalari anik bir µarakat turidan foydalanilsa mashk jarayonida jismoniy yuklanishni normallashtirish va boshkarish ancha soddalashtiriladi (masalan: biror bir tezlik bilan biror bir masofaga yugurish yoki suzish, ma’lum balandlikka sakrash).

Standartizatsiya belgisi buyicha bu metodlar ikkita katta guruxga:
1. Standart - takrorlash mashk metodi.
2. Uzgaruvchan mash metodlariga bulinadi.
Xar bir guruxdan jismoniy yuklanishning uzuluvchanligi, ya’ni uzluksiz mashklar metodi, va uzlukli jismoniy yuklanish metodlari ya’ni interva mashklar metodlarini ajrata bilish lozim.
UZLUKSIZ VA INTERVALLI JISMONIY YuKLANISh REJIMIDA STANDART TAKRORLASh METODLARI.
Standartlashgan mashklar jarayonida µarakat uz tarkibi va nagruzka tashki parametrlarini xech kanday uzgarishsiz takrorlanadi (standart distantsiyasini doimiy tezlik bilan takroriy tezlik bilan takroriy yugurish, bir xil oђirlikdagi shtangani bir usulda bir necha marta kutarish va x.k.).
Bunday standartlashtirish µarakat malakalarini shakllantirish va mustaxkamlashning zarur sharoitlaridan va shu bilan birga organizmning ma’lum faoliyatiga bulgan morfofunktsional adaptatsiyasini xamda erishilgan ish kobiliyatini saklashning xal kiluvchi sharoitlaridan biridar.
Standart mashk metodlari bir xil me’yorda bulmasa xam xamma jismoniy sifatlarni tarbiyalashda foydalaniladi. Standart uzluksiz mashk metodlari avvalo chidamlikni tarbiyalashga yunaltirilgan. Bu tipdagi metodlardan eng kup kullaniladigan - uzok bir tekisli xarakat metodlar (“bir tekis trenirovka”). Bu metod kupgina tabiiy tsiklik tuzilishga ega bulgan µarakatlar (yurish, yugurish v x.k.) asosida umumiy chidamlilikni tarbiyalash maksadida kullaniladi va bu xolda bir tekis tempda uzok µarakatni tasavvur etadi. Standart intervalli mashk metodiga bir kator takroriy mashk metodlari kiradi, bu metodlarda bir xil jismoniy yuklanish dam olishning nisbatan doimiy interval orkali kayta tiklanadi.
Masalan: 200 m. masofaga maksimalga yakin tezlikda va takrorlash orasida 8-12 minut interval bilan takror yugurib utish: maksimal oђirlikka yakin vazindagi shtangani 3-5 minutlik interval bilan takror kutarish.
Interval vaktining kancha davom etishi mashkdan kuzda tutilgan asosiy maksadga karab belgilanadi, bundan maksad esa nagruzkani bajarish paytigacha ma’lum darajada ish kobiliyatini kanchalik tiklashni kafolatlaydi.
Bunda intervalning 3 xil: tula, kattik va ekstrimal turi bulishi mumkin.
UZGARUVChAN MAShK METODI.
Standart mashk metodlari kuprok uzlashtirish va erishilgan yutuklarni mustaxkamlash uchun foydalanilsa, kuyidagi aytiladigan metod yangi marralarga (yutuklarga) erishishga etakchi rol uynaydi. Barcha uzgaruvchi mashk metodlarining muxim tomoni mashkning borishiga karab ta’sirning bir maksadga karatilgan xolda uzgarishdir. Bunga turli xollarda turlicha yul bilan jismoniy yuklanish (µarakat tezligi, ish muddatini va x.k.) ayrim parametrlarini tuђri uzlashtirish;
µarakat usulini uzgartirish, shuningdek, dam olish intervallarini va faoliyatining tashki sharoitini uzgartirish yuli bilan erishiladi. Bu uzgarishlarning ma’nosi shundan iboratki bunda organizmning funktsional imkoniyatlariga tobora odatdagidek bulmagan yangi yana xam kattarok talablar kuyiladi va bu bilan ularning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratib beriladi. Ta’sirining uzgaruvchan xarakterda bulishi markaziy nerv sistemasining plastik xususiyatini takomillashtirish uchun, shuningdek umuman tobora yaxshi mashk olib borish uchun kulay sharoit yaratadi, bu juda muximdir.
Uzgaruvchan uzluksiz mashk metodlari asosan tabiiy tsiklik µarakatlar asosida kullaniladi. Bunda asosiy uzgaruvchan kattaliklar temp va tezlikdir. Bunga misol kilib nostandart programma buyicha butun distantsiya tezlikni tartibga solishi bilan xarakterlanuvchi yugurishdagi uzgaruvchan mashk metodidir.
Shuni aytib utish kerakki, mashk jarayonida yoki tempning xar kanday uzgarishi xam uzgaruvchan mashk metodi bilan bajariladi deb xisoblashga asos bera olmaydi. Masalan: agar yugurish tezligi steriotip shaklida uzgarsa ( m. 400 m.ga 70 soniyada, 200 m.ga 40 soniyada va butun mashk davomida shunday yugurilsa) u vaktda gap ayrim uzgaruvchan mashk tuђrisida emas, balki kombinatsiyalashgan metodlar guruxiga kiradigan standart uzgaruvchan mashk tuђrisida borishi kerak. Agar jismoniy yuklanish mashk jarayonida surunkasiga emas (ne v odin priyom), interval bilan bajarilsa, u vaktda ta’sir kuchini va maksad yunalishini almashtirish imkoniyati yanada ortadi. Amalda buni xisobga olinib uzgaruvchan jismoniy yuklanishning dam olish bilan tizimli navbatlashuviga asoslangan metodlaridan intervalli uzgaruvchan mashk metodlaridan keng foydaniladi.
Bu turdagi keng tarkalgan metodlaridan biri jismoniy yuklanishni orttirib borish uchun sharoit yaratuvchi intervalli usib boruvchi, talablarni tobora oshirib borish mashk metodidir. Bu xolatda nagruzka kat’iy bir yunalishda - yukori kutarilish tomonga uzgaradi (masalan: xar kutarishda oђirligi ortib boriladigan shtangani kutarish, yoki xar bir navbatdagi masofani yugurib utishda tezlikni oshirgan xolatda butun distantsiyani intervalli yugurib utish). Bu esa ekstremal yoki tula dam olish intervalini saklash talab etiladi. Kattik intervallar bu erda kam foydalidir, chunki ular jismoniy yuklanishning tashki tomonini usishini chegaralaydi. Aytib utilgan metod avvalo kuch, tezkorlik, chakkonlikni tarbiyalashda, shuningdek shunga boђlik bulgan µarakat texnikasini mukammalashtirish uchun kullaniladi.
Pastlashuvchi mashk metodlari (uzini tashki jismoniy yuklanish buyicha) yukoridagi fikrlarga karama-karshi tendetsiyani aks ettiradi. Bu erda jismoniy yuklanish bir tomonlama lekin kamayishi tendentsiyasi buyicha uzgaradi. Bu xolatda jismoniy yuklanishning xamma komponentlari kamaydi, asosiy ta’sir etuvchi faktor mumkin kadar saklanadi.
Masalan: tezlik, chidamlikni tarbiyalashda yugurib utiladigan masofa kamayib borishi mumkin (800 m.Q400 m.Q200 m. masofa 5-7 daііiіa interval bilan), yugurish tezligi esa keraklicha yukori darajada saklanadi.
Pastlashuvchi mashk metodlarining yutuklaridan biri shundaki u katta xajmdagi jismoniy yuklanishga erishish mumkin va shu asosida µarakat faoliyatining ayrim tomonlarini tanlab olingan xolda mukammallashtiriladi.
Kurib chikilayotgan gurux metodlariga yana tartibga soluvchi mashk metodlari xam kiradi. Bu metodda jismoniy yuklanish gox oshish tomonga, gox pasayish tomonga uzgaradi. Masalan: intervalli yugurishda masofaning xar bir bulagida tezlik yo ortadi yo kamayadi.
Misol: V. Kutsni yugurishi.
Tartibga soluvchi mashk metodlari tsiklik, atsiklik va tarkibli barcha µarakat mashklarida kullanilishi mumkin. U markaziy asab tizimining plastik xususiyatini takomillashtirishda muxim rol uynaydi va xususan xarakat malakalarining kolok stereotipini ularinng kayta tuzilishi va yanada takomillashishi maksadida “silkish” zarur bulib kolganda ancha yaxshi foyda beradi.

KOMBINATsIYaLAShTIRILGAN MAShK METODI.

Yukorida aytib utilgan metodlar amalda yangi metodlar xosil kilganday bulib kombinatsiyalashadi. Bunga, bir tomonlama, xar kanday material (jismoniy yuklanish)ning xam biror bir metodini “sof xolda” kullashga imkon bermasligi sabab bulsa ikkinchi tomondan, xilma xil metodlarning xususiyatlarini birlashtirish kup xollarda jismoniy yuklanish bilan dam olishni ancha tuђri tartibga solishga moslashtirish jarayonlariga samaralirok ta’sir kursatishga va jumladan zarur sifat va malakalarning rivojlanishini maksadga imkon berishi sababdir, turli kombinatsiyalar mavjuddir. Biz fakat amalda kuprok kullaniladiganni kursatib utamiz.
1. Takroriy uzgaruvchan mashk metodi.
Bu metod mashk jarayonida jismoniy yuklanish komponentlarining standart uzgarishi uning ortishi bilan almashinishini xarakterlaydi. Masalan: shtanga kutarish µarakatning ba’zi soxalarida oђirlik uzgarmaydi, lekin yangi soxalar buyicha ortib boradi. Bunda dam olish intervalini shunday urnatish kerakki, bunda jismoniy yuklanishni oshirish mumkin bulsin.
2. Takroriy tarakiy etuvchi mashk.
Bu metod nagruzkaning standart shaklida kayta tiklanishi uning usishi bilan almashilinadi. Masalan: shtanga bilan mashk kilinganda 2-5 martda takrorlanishdagi xarakat seriyasida oђirlik uzgarmaydi lekin xar bir yangi seriya bilan ortib boradi. Dam olish intervali shunday urnatiladiki bu vaktda nagruzkani, oshirish mumkin bulsin. Bu metod organizmdagi funktsional va tarkibiy tuzilishlari uzok sodir bulishi uchun ancha foydali sharoitlar yaratib beriladi.
3. Uzgaruvchan intervalli takroriy mashk metodi.
Bu metodni takrorlanishi mashk metodining bir turi sifatida karash mumkin, lekin bu erda jismoniy yuklanishni tashki tomoni kattaligi uzgarmas bulib ka’tiy takrorlanuvchi deb olinadi. Organizmning javob ta’siriga kelsak, u dam olish intervallarining uzgarishiga mos ravishda uzgaradi. Masalan: urta masofaga yugurishda maxsus chidamlikni tarbiyalashda bu metod kuyidagicha aniіlashtiriladi.
Submaksimal kuvvatga ega bulgan ishni takroriy bajarish asos kilib olinadi (submaksimal kuvvat mashk bajaruvchining maksimal tezligining 85-90ga teng tezlik bilan 400 m.dan 4 marta). Takrorlanish orasidagi interval xar bir ayrim mashђulot davomida 7-8 marta 2-3 daііiіaga kiskartiriladi.
Bioximik analiz natijasiga kura jismoniy yuklanish bilan dam olishning bu tartibi glikolitik almashish jarayonining betuxtov faollashib borishini ta’minlaydi (N.I.Volkov).
4. Kup seriyali intervalli mashk.
Bu metod boshka metodlardan farkli xolda kamida bir kancha mashђulotlarga muljallangandir. Bu metodda biror bir faoliyat uni dastlab bulib yuborish va sungra kismlar intervalini tugatish xisobiga bokichma boskich birlashtirish yuli bilan asta-sekin uzlashtirib boriladi, ya’ni avval kullaniladigan intervallarning vakti asta-sekin kamayadi va buning natijasida jismoniy yuklanish zichlashadi. Masalan: 800 m. masofaga yugurish 3-4 kismga bulib urganiladi. Bunda xar bir bulakdan belgilangan natijaga erishish uchun zarur bulgan tezlikda, jumladan, xar 100 m. 15-16 soniya yugurib utiladi. Xar bir bulak orasida dam olishning ma’lum intervali belgilanib bu interval ish kobiliyatining oshishiga karab kamayib boradi. Shu bilan masofa kismlari xam kuyidagicha D.P.Pugachyov kursatganidek birlashib ketadi:
I-mashђulot 200 m.Q200 m.Q200 m. dam olish 7 daііiіa.
II-mashђulot 300 m.Q300 m.Q300 m. dam olish 7 aііiіa.


Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Darslik. L.P.Matveev, A.D.Novikov I, Jismoniy tarbiya nazariyasi

metodikasi, 1975 y., 117-137 bet.
2. Darslik. TFV tom I, 1976y., 87-113 betlar.
TFV B.M.Shiyan, 1988y., 50-65 betlar.
3www.ziyonet.uz