Mavzu: chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish tahlili

Sigirlar mahsuldorligining (u) oziqlantirish darajasiga (x) bog‘liqligi

Yil	x	u	xu	x^2	u^2	ux
1	26,1	19,5	508,90	681,21	380,25	22,7
2	28,4	26,0	738,40	806,56	676,00	24,7
3	28,8	25,3	728,64	829,44	640,09	25,0
4	29,0	27,0	783,00	841,00	729,00	25,2
5	30,5	27,4	835,70	930,25	750,76	26,5
6	31,0	27,3	846,30	961,00	745,29	26,9
7	32,0	28,0	896,00	1024,00	784,00	27,7
8	35,0	30,0	1050,00	1225,00	900,00	30,3
9	36,0	30,5	1098,00	1296,00	930,25	31,0
10	38,2	32,0	1222,40	1459,24	1024,00	33,0
Jami	315,0	273,0	8711,40	10 054,00	7560,00	273,0

Chorva mollari mahsuldorligi va ularni oziqlantirish darajasini taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, oziqlantirish darajasini oshishi bilan 1 bosh sog‘in sigirdan sut olish ham ortib borgan. Shunga ko‘ra, ushbu bog‘liqlik tavsifini matematik usulda ifodalash uchun tug‘ri chiziqli tenglamani qo‘llash lozim.

u_x = a + bx,
Bunda:
u - bir sigirdan olinadigan o‘rtacha yillik sog‘in sut, ts;
x - sigirlarni o‘rtacha yillik boqish darajasi, ts o.b.

Hosil bo‘ladi:
a = 0,525, b = 0,85
Bog‘liqlik tenglamasi quyidagi ko‘rinishga keladi:
u_x = 0,525+ 0,85x
Hosil bo‘lgan ifodaga ko‘ra, oziqlantirish darajasini bir bosh sigirga 1 ts o.b. hisobida ortishi bilan bir yilda 1 sigirdan sut sog‘ib olish xo‘jalikda o‘rtacha 0.85 ts ortgan.
Berilgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqalar yaqinligini tavsiflash uchun korrelyatsiya koeffitsentini hisoblaymiz:
r = =
= = 0,90
Ushbu holatda olingan korrelyatsiya koeffitsienti (r =0,90) 1 ga juda ham yaqin. Demak, sigirlarning mahsuldorligi, ularni oziqlantirish darajasiga juda ham bog‘liq. Determinatsiya koeffitsienti esa (d = 0,81) sigirlar mahsuldorligi o‘zgarishining 81 % ularni oziqlantirishga bog‘liqligidan dalolat beradi. Natijaviy ko‘rsatkichlar o‘zgarishining 19 foizi boshqa omillar ulushiga to‘g‘ri keladi. Bu xosil qilingan bog‘liqlik tenglamasini quyidagi maqsadlarda foydalanish mumkinligini bildiradi:
a) oziqlantirish darajasining 1 sigirdan sog‘ib olinadigan o‘rtacha yillik sut mikdoriga ta’sirini aniqlashda;
b) sigirlar mahsuldorligini va mahsulot olinishini oshirish rezervlarini hisoblashda;
v) sigirlarning istiqboldagi mahsuldorligini prognoz qilishda.
Masalan:

Sigirlarni oziqlantirish	ts o.b.
Hisobot yilining rejasi bo‘yicha	33,0
Hisobot yilida haqiqatda	36,8
Kelgusi yil uchun taxmin	38,8

∆y_x = ∆x · b = (36,8 – 33,0) · 0,85 = +3,23 ts,

P↑y = P↑x · b = (38,8 – 36,8) · 0,85 = +1,7 ts,


u_pl = a + b · x_v = 0,525 + 0,85 · 38,8 = 33,5 ts / bosh.
Biz o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlik to‘g‘ri chiziqli tavsifga ega bo‘lgan korrelyatsion tahlil misolini ko‘rib chiqdik. Xuddi shu tarzda, chorva mollari mahsuldorligining oziqalar hazm bo‘ladigan protein bilan ta’minlanganligi, podadagi zotdor mollar bosh soni ulushidagi o‘zgarishlar, qisir sigirlar foizi, asosiy podani yangilash foizi va boshqalarga bog‘liqligini hisoblash mumkin. Chunki bunday bog‘liqlik to‘g‘ri chiziqli tavsifga ega.
u_x = a + bx + sx².
Ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlik egri chiziqli tavsifga ega bo‘lgan holatda masalan, sigirlar mahsuldorligining ular yoshiga, ratsiondagi ayrim turdagi ozuqalarning ulushiga bog‘liqligi, ikkinchi tartibdagi parabola tenglamasi qo‘llaniladi
8.8-jadval
Sigirlar mahsuldorligining (u) ular yoshiga (x) bog‘liqligi

x	u	xu	x^2		x^3	x^4	Ux	(U - U)^2	(U - )^2
1	2	3	4	5	6	1	8	9	10
1	28	28	1	28	1	1	27,6	7,84	0,16
2	30	60	4	120	8	16	30,9	0,64	0,81
3	33	99	9	297	27	81	33,3	4,84	0,09
4	35	140	16	560	64	256	35,0	17,64	—
5	36	180	25	900	125	625	35,9	27,04	0,01
6	38	228	36	1368	216	1296	35,9	51,84	4,41
7	35	245	49	1715	343	2401	35,2	17,64	0,04
8	33	264	64	2112	512	4096	33,6	4,84	0,36
9	30	270	81	2430	729	6561	31,3	0,64	1,69
10	28	280	100	2800	1000	10 000	28,0	7,84	0,01
11	24	264	121	2904	1331	14 641	24,1	46,24	0,01
12	20	240	144	2880	1728	20 736	18,4	116,64	0,36
78	370	2298	650	18 114	6084	60 710	370	303,68	7,95

8.8-jadvalda ko‘rinib turibdiki, tahlil qilinayotgan xo‘jalikdagi sigirlardan sut sog‘ib olish 6-laktatsiyaga qadar ortib borgan so‘ngra, asta sekin pasayib borgan. Shunga ko‘ra, bu bog‘liqlik parabola tenglamasida ifodalanishi mumkin.

Ushbu tenglamadagi a, b, s parametrlarini topish uchun quyidagi tenglamalar tizimini yechish lozim:

Bundan quyidagi kelib chiqadi:

u_x = 23,5 + 4,48x – 0,402x²
Ushbu tenglamaga x va x² ga mos keluvchi qiymatlarni qo‘yib, yosh bo‘yicha har bir guruh uchun sigirlar mahsuldorligining nazariy qiymatini ahamiyatini hisoblab chiqamiz (8.4.2-jadval 8 grafasiga qarang).
Korrelyatsiya koeffitsienti 1 ga yaqin:
r = = = 0,98
Hosil bo‘lgan bog‘liqlik tenglamasi sog‘ib olingan sut miqdori va sigirlar yoshi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ancha aniq tasvirlaydi va rejalashtirish hamda mahsuldorlikni oshirish rezervlarini hisob-kitob qilishda foydalanish mumkin.
Chorva mollari mahsuldorligiga omillarning birgalikdagi ta’sirini hisoblash uchun ko‘p omilli korrelyatsion tahlil uslubi qo‘llaniladi. Bunda sigirlar mahsuldorligining (u) ko‘p omilli korrelyatsion modeliga quyidagi omillarni kiritish mumkin:
x₁ – sigirlarni oziqlantirish darajasi, yilda bir boshga ts o.b;
x₂ – ozuqalarning proteinga boyligi, 1 o.b. g
x₃ – 1 kunda 1 bosh sigirga to‘g‘ri keladigan karatin miqdori, mg
x₄ – zotdor chorva bosh sonining ulushi, %
x₅ – qisir sigirlar ulushi, %
x₆ – asosiy podaning yangilanishi, %
Bu ko‘rsatkichlar bo‘yicha teng taqsimlash qonuniga muvofiq holda bir xilligi bo‘yicha tekshiruvdan o‘tgan 60 ta xo‘jalikdan ma’lumotlar to‘planib, so‘ngra «ko‘p chiziqli korrelyatsiya» namunaviy dasturi asosida ko‘plik regressiya tenglamasi hisoblab chiqildi:
u_x = -15,74 + 0,85x₁ + 0,06x₂ + 0,015x₃ + 0,042x₄ – 0,17x₅ + 0,29x₆,
Va bu sigirlarni boqish darajasi bir yilda 1 ts o.b. ortganda bir sigirdan o‘rtacha yillik sut sog‘ib olish 0,85 ts oshishini; 1 o.b. da 1 g xazm bo‘ladigan protein qo‘shilganda – 0,06 ts ga ortishini; sigirlarning bir kunlik ratsioniga qo‘shimcha 1 mg karatin solinganida - 0,15 ts; zotdor sigirlar bosh sonining asosiy podadagi ulushi 1 % ortganida – 0,042 ts; asosiy poda 1% yangilanganda – 0,29 ts ga ortishi hamda sigirlar qisirligining 1% ortishi bilan 0,17 ts ga kamayishini ko‘rsatadi.
Ko‘p omilli korrelyatsiya koeffitsienti 0,98 ni, ko‘p omilli determinatsiya koeffitsienti - 0,96 ni tashkil qiladi. Bunda sigirlar mahsuldorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim omillar modelga kiritilgan. Sut sog‘ib olishdagi 96% o‘zgarish shu o‘rganilayotgan omillar ta’sirida ro‘y beradi. Hisobga olinmagan omillar ulushi 4% ga to‘g‘ri keladi. Approksimatsiya o‘rtacha xatoligi 3,1% tashkil etadi. Shunga ko‘ra, hosil bo‘lingan bog‘liqlik tenglamasi o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi paydo bo‘lgan bog‘liqlikni to‘la va aniq tasvirlab beradi va buni mahsuldorlik darajasiga omillar ta’sirini aniqlashda (∆y = ∆x_ib_i) hamda uni oshirish rezervlarini hisoblab chiqishda qo‘llash mumkin.
(R↑y = = P↑x_ib_i),
Bunda:
R↑u – sigirlar mahsuldorligini tegishli omillar hisobiga oshirish rezervi;
R↑x_i – taxminiy qo‘shimcha o‘sish i – omillar;
b_i – tegishli omil ko‘rsatkichlarida regressiya koeffitsienti.
8.9-jadval