Кудрат мусаев таржима назарияси


Миссий стилистика - тарж им авий



Download 11,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/117
Sana01.07.2022
Hajmi11,86 Mb.
#727065
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   117
Bog'liq
Qudrat Musayev. Tarjima nazariyasi asoslari

4. Миссий стилистика - тарж им авий
тадкикот асоси
С тилистика муаммолари лингвистик тарж им а таркибида 
мухим урин эгаллайди. С тилистика л ин гвисти к тахлил объекти 
сифатида куп ж ихатлардан тарж им а билан чамбарчас богликдир. 
С тилистикага хос барча хусусиятлар лисоний тарж им а тадкикот- 
ларига хам алокадор булиб. тарж им анинг лисоний тахлили маса- 
лага атроф лича ёндаш иш ни, чунончи, тил ходисаларини кури- 
лиш , меъер ва анъана каби омиллар билан богли кди кда тадки к 
килиш ни талаб этади. Зеро, аслият бадиий-тасвирий воситалари 
вазифалари тарж им ада санъаткорнинг илм ий-ам алий далиллар- 
дан холи булган ш ахсий мулохазалари, хукми зам инида эмас, 
балки аслият ва тарж им а тиллари лисоний-услубий ходисалари- 
нинг илмий-киёсий тахлили асосида кайта яратилади. Бадиий 
асар тарж им асининг аслият ва тарж им а тиллари лисоний-услубий 
воситалари киёсий тахлили асосига курилиш и лозим лиги тарж и- 
маш унослик хулоса ва ум ум лаш м аларин и нг хам шу негизга кучи- 
рилиш ини такозо эта бориб, филология ф анининг нисбатан янги 
тадки кот мавзуи сифатида турли ж уф т тиллар лисоний воситала­
рининг вазифавий уйгунлигини урганадиган лин гвисти к соха -
киёсий услубиятнинг пайдо булиш ига кум аклаш ди. Чунки тар ж и ­
ма жараёни икки тил ифода воситаларининг м азм уний-услубий 
ва хиссий-таъсирчан ж ихатларининг доим ий киёсланиш и билан 
чамбарчас богликдир. Бадиий тарж им а ам алиёти далилларн асо ­
сида ум ум ий тарж им авий конуниятларни белгилаш эхтиёж и ас- 
лият ва тарж им а тиллари ходисаларини лисон ий -услуби й ж и хат­
дан киёсий урганиш заруратини тугдиради.
Айрим тадкикотчилар киёсий стилистика билан тарж им а 
назарияси уртасига тен глик аломати куядилар. М асалан, Ж. П. 
Вине ва Ж. Д арбельне «Ф ранцуз ва инглиз тиллари киёсий сти-
62
www.ziyouz.com kutubxonasi


листикаси»27 
номли 
китобида 
бош дан-оёк 
тарж им а 
назариясининг киёсий стилистика билан бир бутун нарса 
эканлиги хакида суз ю ритади.
Шу муносабат билан тарж им а ам алиётини тадкик этиш ва 
умумлаш тириш да кулланиладиган лисоний йуналиш идаги киё- 
сий стилистика билан хар хил миллатлар адабий ж араёнларини 
киёсий тахлил килиш нинг асосий там ойилларини ишлаб чиккан 
\о л д а , умумий конуниятларни ш акллантирадиган адабиётш унос- 
лик йуналиш идаги киёсий стилистикани фарклаш лозим.
Тарж им а назариясининг энди уз овозига эга булиб келаёт­
ган янги сохаси - тилш унослик йуналиш идаги киёсий услубият 
турли ж уф т тиллар услубий тизим лари орасидаги ухшаш ва тафо- 
вутли ж ихатларни муайян килиш ва шу асосда тегиш ли назарий 
ум ум лаш м алар яратиш масалалари билан ш угулланади. «Тарж и­
ма - хам иш а икки тил киёсий стилистикасидир, дейди Е. Г. Эт- 
кинд, чунки бадиий тарж им анинг вазифаси - асл нусханинг у с­
лубий киёфасини уз тилида кайта яратиш дан иборатдир; асл нус­
ханинг лисоний ж ихатини эътибордан сокит киладиган назария 
тарж им онни куролсизлантирпб куяди»28. Д емак, киёсий-услубий 
тадкикот турли ж уф т тиллар лисоний воситаларининг мазмуний- 
услубий жихатдан узаро мос келиш -келм асликлари хакида тугри 
хукм чикариш имкониятини яратади.
Киёсий услубият лисоний услубиятнинг барча тадкикот 
ж абхаларини тиллараро киёсий йуналиш да урганар экан, икки 
тил ходисалари орасидаги умумий ухшаш ва хусусий тафовутли 
жихатларни муайян киладики, бу, уз навбатида, тарж им авий кону­
ниятларни ишлаб чикиш да муваффакиятли кулланилади. Ш ундай 
килиб, тарж им анинг лисоний тахлили хар кандай тарж имавий 
ф аолиятда намоён буладиган катор конуниятларни муайян килса, 
тарж им а фаолияти учун зарур булган матнлар услубий гиполо- 
гиясини ишлаб чикиш услубий тарж им анинг асосини таш кил эта­
ди. Шу билан бирга, кайд этиш лозимки, тарж им авий ум ум лаш ­
малар тулалигича лисоний йуналиш даги киёсий услубият далил- 
ларига таяниб иш куравера олмайди. У лар баъзан адабиётш унос- 
лик йуналиш идаги киёсий услубият далил ва приёмларидан хам 
фойдаланади. Зеро, бадиий тарж им а адабиётш унослик далилла-
"7 Vinay J. -P., Darbelnet J. St> Iistique comparee du francais et de Г anglais. Methode 
de traduction. P.. 1958.
28 Эткинд E. Г. Поэзия и перевод. M -Л.. 1963, с. 142.
63
www.ziyouz.com kutubxonasi


рини ж алб килиш асоси да \ а м ам алга ош и ри лади ва ш унга кура 
ум ум лаш тирилади.
Ш ундай килиб, ли сон и й й уналиш даги киёсий услубият- 
нинг асосий вази ф алари дан бири - тарж им а ам алиёти далиллари- 
ни ум ум лаш тириш йули билан бадиий тарж им а назарий асослари 
учун зарурий зам ин яратиш дан иборатдир.
В азиф аларидан бири тарж и м а ам алиётин и назарий ум ум - 
лаш тирищ дан иборат булган киёсий услубият тадкикотчини киёс- 
ланаётган икки тил ход исалари н и м атний вазият талабига кура 
салм оклаб, андозалаб куриш ва шу йул билан асли ят таркибидаги 
лисон ий -услуби й бирли кл арга тарж им а ти лида мукобил восита­
лар тан лаш и м кониятларини муайян килиш сари етаклайди.
А слият ва тарж и м а ти ллари лисоний-услубий ходисалари 
вазиф аларини киёсий усл уб и ят нуктаи назаридан урганиб чикиш
тарж им онга д алиллан ган назарий курол тутказгани холда, уни 
беасос, тасодиф ий хулосаларга келиш хавф идан куткаради. Зеро, 
киёсий услубият бадиий тар ж и м а сохаси да и ж одкорликнинг за­
рурий асосидир.
Киёсий услубият талаб ва коидаларига кура асли ягга мос 
ифода яратиш учун куп холларда моддий аникликнинг бахридан 
утилгани, баъзан эса атайлаб аслият харф идан узоклаш илгани 
холда, тарж им а ти лида ун га м азм ун ва услубий вазиф а ж и хатла­
ридан уйгун воситалар ки дири б топ иш зарурати тугилади. Бу ж а­
раён асарнинг ум ум ий гоясин и , м уалли ф н ин г иж одий услубини, 
асар яратилган д аврнинг узига хос адабий-иж одий йуналиш ини ва 
асар ти лин и нг ж анр хусусиятин и д оим назарда тутган холда 
ам алга ош ирилади. Ч унки ли сон ий -услуб и й воситалар хилм а-хил 
матний вазиятларда ранг-баранг услубий вазифалар ифодаси учун 
хи зм ат киладиларки, бундай таф овутли нуткий холатларнинг хи- 
собга олиниш и тасви рн н н г узига хослигини ю зага келтиради. А й ­
ни ж араён тарж им ада аслиятни таш ки л киладиган ли со н и й -усл у­
бий ходисалар воситасида акс этган фикр ва тасвирлар хам да ба- 
д ии й -эстети к ж илолар вази ф алари н и кайта ижодий яратиш о р к а­
ли ам алга ош ирилади. Бундай пайтда тарж им он зим м асига уз т и ­
ли битм ас-туган м ас б ойли клари дан унумли ф ойдаланиш йули би­
лан аслиятда м уж ассам лаш ган услубий таъсирчанликни аслийм о- 
нанд тарзда ж он лан тири ш вази ф аси ю клатилади, натиж ада, хосил 
булган янги матн ички хаёти асли ят ички хаётининг тулаконли 
иф одаси си ф атида нам оён булади.
К иёсий услубиятн ин г энди ш аклланиб келаётган янги фан 
сохаси эканлигига хам да д у н ёд а тарж им а ам алиётини шу йуна-
64
www.ziyouz.com kutubxonasi


лиш да тадкик килувчилар сонининг х,али кам дараж ад а эканлиги 
туф айли бу борадаги илм ий хулосаларнинг тарж им а ам алиётига 
сезиларли иж обий таъсир курсатаётганлиги хакида бир нарса де- 
йиш кийин. Бизнинг м ам лакагим изда эса тарж им а ам алиётини 
киёсий услубият конун-коидалари асосида тад ки к килиш иш лари 
энди куртак отмокда, бинобарин, кулга киритилган илк натиж а- 
лар тарж им а ам алиёти эхдиёж ларини у ёки бу тарзда каноатлан- 
тира олиш и м ум кин булган дараж адаги назарий йул-йуриклар си­
фатида хизм ат кила олмайди.
Бадиий асар тили ва услуби хилм а-хил бадии й -тасви ри й ва 
услубий воситалар силсиласининг узига хос рави ш да ранг-баранг 
ш акл ва куриниш ларда кулланилиш идан иборат булиб, бу восита 
ва усуллар йигиндиси мазкур асар бадиий кийм атини ва образли 
асосини таш кил этар экан. тарж им а ам алиётини киёсий стилис­
тика конун-коидалари асосида тадкик этиш ж араён и да алохида 
лисоний-услубий бирликлар шу восита ва усуллар тартибий маж- 
м уаси таркибидан ш артли равиш да аж ратиб олиб илмий тахлил 
килинади. Зеро, асар бадиий-образли асосини таш кил этадиган 
восита ва усуллар йигиндисининг тарж им ада кай д араж ада акс 
э гганлиги куп ж ихатлардан унинг таркибидаги алохи да лисоний- 
услубий воситалар вазиф аларининг кайта яратилиш и дараж асига 
богликдир. А ммо тарж им анинг асли ят рухи ни кай йусинда ифода 
эта олганлиги хакидаги окибат хулоса м атний уй гунли к асосида 
ясалади. Х,олбуки, илм ий тахлил учун жалб килинадиган барча 
лисоний-услубий ходисалар м атннинг мазмун ва гоя бирлигини 
ю зага келгирувчи таркибий кисмлари булиб, айни ходисаларнинг 
тарж им ада беж ирим талкин этилиш и м атний м увоф икликни ю за­
га келтиради. Бадиий асарлар тарж им аси тахди ли ш ундан гувох- 
лик берадики, тарж им ада аслиятнинг бадиий-эстетик кувватини 
тиклаш масъулияти унинг асл н усхага моддий ж ихатдан айнан 
м ослигидан воз ксчиб, вазифавий уй гунлигини вуж удга келти­
риш заруратини тугдиради. Бирок хар бир миллий тилдаги фикр 
баён килиш тарзининг мустакил холда ш аклланиш и, бинобарин, 
икки тил лисоний-услубий воситалари ифода усуллари ва м азму­
ний хусусиятларининг аксарият узига хос куриниш ларда намоён 
булиш и туфайли, табиийки, тарж им а ти ли д а асли ят ходисалари 
м азм уний-услубий вазифаларини акс эттирадиган мукобил воси- 
таларни н г гохо топилмаслиги мумкин. Бундай холларда санъат- 
кор тарж им а ам алиётининг бош ка иж одий усуллари билан бир 
каторда, уз-узидан маълумки, гохо тарж им а ам алиётининг тасви ­
рий усулига м урож аат килади. Айни йул м асаланинг кунгилдаги-
65
www.ziyouz.com kutubxonasi


дек хал килинганлигини билдирм айди. Чунки уш бу пайтда тил 
бирли клари н ин г м уаллиф ёки асар кахрам онлари хис-хаяж онини, 
у ёхуд бу вокеа-ходисаларга нисбатан б ахосини и ф одалайдиган 
куш им ча маъноли лисон ий воситалари бетаъсир суз ва суз бирик- 
мялари ёрдам ида нурсиз угирилади. М азкур йукотиш тарж им он- 
нинг уз тили ф икр баён килиш и м кониятларидан унумли фойда- 
ланиш и натиж асида м атнн и нг бош ка ури нларида тикланиш и 
мумкин.
Бундан таш кари, асли ят таркибида ун и н г миллий хусусия­
тини белгилайдиган сон-саноксиз лисон ий -услуби й воситалар 
хам учраб турадики, бундай узига хос буёкли б ирли кларга узгача 
тарихий-м аданий ж араён сохиблари булм иш халклар лаф зида 
гохо м укобил тил ходисалари танлаш имкони булм айди. М азкур 
буш л и к тарж им онн и нг аслият сохибларига хос баъзи м иллий ху­
сусиятларга м урож аат килиш и оркали матн доирасида тулдири- 
лади. Бусиз хеч бир тарж им а уз м аксадига эриш а олмайди. М аса­
лан, аслият одатда муайян ф ункционал услуб (илмий, китобий, 
поэтик, огзаки, газета ва бош калар) таркиби га кирар экан, тарж и ­
мада унинг шу хусусияти узига хос м еъёр асосида кайта яратили- 
ши лозим . Гохо икки тил ж анрлари лисоний хусусиятлари узаро 
мос келм аслиги сабабли, тарж им ада бевосита м увоф и к тил воси- 
таларидан ф ойдаланиш иф ода м еъёрининг бузили ш и га олиб ке­
лади. Зотан, хозирги замон инглиз ром анларида сукув сузларидан 
бем алол ф ойдаланавериш м ум кин булгани холда, узб екча бадиий 
иж од нам уналари таркиби да бу хол ноанъанавийдир.
У слубий тарж им а муаммолари икки тил м атнларининг 
ж анрларга кура мувоф ик келиш ларини такозо этмайди. Ш унинг 
учун тарж им ада аслият воситаларига вазиф авий уйгун тил б и р ­
ликлари танлаш м уам м осини урганиш масаласи мухим назарий 
ахам и ят акс этади. Бинобарин, тарж им анинг аслият рухини кай 
тарзда акс эттирганлиги хакида гапирганда пировард натиж а си­
ф атида алохида бирли кларн и нг аслият лисоний воситаларига кай 
дараж ада м онандлигини асос килиб олм асдан, м атннинг умумий 
кийм атидан, унинг аслият таркибида муж ассам лаш ган б арча ли ­
соний, услубий ва миллий хусусиятлар вазифа ва таъсир кучлари- 
ни кай д араж ада ижодий акс эттира олганлигидан келиб чикиш
холисона хулосаларга олиб келади.
Д ем ак, киёсий услубият уз тадкикот сохаларидан бири си­
ф атида олди га аслият ва тарж им а тиллари лисон ий -услуби й воси- 
таларини киёсий тахлил килиш оркали тарж им а ам алиётини 
ум ум лаш тириш вазифасини куяр экан, унинг хулосапари аввало
66
www.ziyouz.com kutubxonasi


тарж им а матнининг аслиятга мослик дараж асини белгилаш учун 
хизм ат килади.
Ш ундай килиб, тарж им а амалиёти тадкикини киёсий усл у ­
бият асосига куриш натиж асида хосил булган илмий хулосалар 
тарж им ачилик истикболини белгилаш да мухим ахам и ят касб эт- 
гани холда, санъагкорн и нг тулаконли тарж им алар яратиш бора- 
сидаги саъй-харакатлари йулини мунтазам ёрита боради.
67
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 11,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish