Muqobilsiz leksika

1-bilet javoblari:
1. Muqobilsiz leksika. Har bir tilda boshqa tillarda aniq taijimasi
bo‘Imagan yetarli darajadagi so‘zlar miqdori mavjud. Bu ikkita
madaniyatni bir-biriga solishtirish paytida aniqlanadigan
ekvivalentsiz (muqobilsiz) deb ataluvchi leksikadir. U asosan
mazkur milliy madaniyatning o‘ziga xos hodisalarini ifodalaydi.
0 ‘zlashtirish chog‘ida ekvivalentsiz so‘zlami ekzotizmlar deb
atashadi; ular nafaqat begona madaniyatni ifodalab, ularning
komponentlarini tashkil qiladi va izohlab beradi, balki uni
timsollashtiradi. Misol uchun, spiker, shilling so‘zlari Angliya
madaniyati bilan, yaylov, qishloq, ariq - 0 ‘rta Osiyo mamlakatlarida
istiqomat qiluvchi xalqlar madaniyati bilan mustahkam bog‘lanib
ketadi; sakura, ikebana — yapon madaniyatining belgilari; baz, kuren,
maydan — Don kazaklari turmushi so‘zlaridir va hokazo.
Ilgari aytilganidek, odatda ekvivalentsiz leksika deganda
qiyoslanayotgan tillaming bittasida ularning sohiblari ijtimoiy amaliyotida tegishli realiyalaming (predmetlaming, hodisalaming)
yo‘qligi sababli yoki tegishli tushunchalami ifodalovchi leksik
birliklaming mavjud emasligi sababli lug‘aviy ekvivalenti bo'lmagan
leksik birliklar tushuniladi.
Odatda ekvivalentsiz leksikaning quyidagi guruhlari farqlanadi:
Rus madaniyati realiyalarini bildiruvchi so‘zlar: sovetizmlar
(raysovet, kolxoz, sovxoz, pyatiletka, udarnik, agitpunkt va h.k.),
yangi turmush so‘zlari (xudojestvennaya samodeyatelnost,
profilaktoriy, klub, subbotnik, pioner, komsomolets).
An’anaviy turmush hodisalari va predmetlari (rassolnik,
okroshka, bublik, baranka; sorochka, perednik, valenki, varejki;
gorodki, jmurki, xorovod, chastushka; balalayka, garmon;
podvoda, popona).
Istorizmlar (arshin, versta, pud, funt; kaftan, armyak; volost,
uezd).
Frazeologik birliklar komponentlarini tashkil qiluvchi leksika
(Ni zgi ne vidno. Popast vprosak. Uznat vsu podnogotnuyu).
Folklor so'zlari (sujeno'y, Snegurochka, Baba-Yaga, domovoy,
leshiy va h.k.).
Mamlakatimiz xalqlari tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar
(tyubeteyka, xalat, papaxa, kubanka, piala, saksaul, parubok, getman,
chadra, kalo'm va h.k.).
Rus tilini o'rganuvchi chet elliklar uchun yuqorida keltirilgan
so‘zlar esa go‘yo ikki karra ekvivalentsiz hisoblanadi (qarang:
Vereshchagin, Kostomarov 1990: 46-50).
Ekvivalentsizlik lakunalar deb ataluvchi, ya’ni u yoki bu tilning
lisoniy manzarasida yo‘q bo‘lgan, tushirib qoldirilgan tushunchalar
bilan tasawurona bog‘langan. Turli ekstralingvistik omillar bilan
bog‘langan lakunalaming quyidagi turlari ajratiladi::
sub’yektiv, yoki milliy-psixologik lakunalar (muloqot
ishtirokchilarining milliy-psixologik xususiyatlari);
faoliyat-kommunikativ lakunalar (qiyoslanayotgan ikkita
madaniyatga xos bo‘lgan faoliyatning xilma-xil turlarining
o‘ziga xosligi);
“madaniy makon lakunalari (kommunikantlar mavjud bo‘lgan
“madaniy makonlaming” mos kelmasligi);
Realiyalar — real borliq darajasi. Tili o‘rganilayotgan xalq
madaniyatida u yoki bu realiyaning, o‘ziga xos so‘zning, predmetning
mavjud emasligi shunga olib keladiki, so‘zning barcha semantik
tuzilishi, uning asosiy mazmuni va leksik asosini qo'shib
hisoblaganda madaniy o‘ziga xos bo‘lib qoladi. Masalan,
chastushki, kvas, okroshka kabi ruscha, do‘ppi, belbog‘, kuloh,
paranji kabi o‘zbekcha so‘z va tushunchalami qiyoslab ko‘ring.
2.

Прагматиканинг XX асрнинг иккинчи ярмидаги ривожи нутқий акт назариясининг тўлиқ кўринишдаги лингвофалсафий таълимот сифатида шаклланиши билан боглиқдир. Нутқий акт тушунчаси олдинги даврларда ҳам В Ҳумбольдт, Ш. Балли, К.Бюллер, Э.Бенвенист, М.Бахтин каби олимларнинг таълимотларида мавжуд бўлган, аммо нутқий акт назарияси тўлиқ бир таълимот сифатида инглиз мантиқшуноси Ж.Остин, америкалик психолог Ж.Сёрль ва бошқаларнинг ишларида шаклланди. Оксфорд ва Кембриж университетларида фаолият кўрсатган файласуфлар лисоний фаолиятнинг кўпвазифавийлигига ва унинг инсоннинг ҳаёт кечириш шаклидан айри эмаслигига эътибор қаратишди.

нутқий акт - маълум бир гапнинг аниқ мулоқот муҳитида талаффуз этилишидир. Нутқий акт мазмунининг шаклланиши талаффуз қилинаётган гап маъносининг сўзловчи ва тингловчи томонидан мулоқот

матнига нисбатан «бойитилиши», идрок этилиши натижасидир. Мазмунининг бу йўсинда шаклланиш жараёнини қуйидагича изоҳлаш мумкин:

нутқий акт мазмуни тўлигича сўзловчининг мулоқот мақсади (соттишсайуе 1п1;епйоп) билан боглиқ бўлиб қолади.

Нутқий актларни таснифий гуруҳларга ажратиш истагини Ж.Остин Гарвардда ўқиган маърузаларининг ўн учинчисида билдирган эди. Олим таклиф қилган тасниф
беш гуруҳдан иборат ва бу гуруҳланиш иллокутив феъллар маъносига асосланади:
1. Вердиктивлар; бу турдаги нутқий актлар ҳукм чиқариш (суд, ҳакам кабилар томонидан) мазмунини англатадилар. «Сени айбдор деб ҳисоблайман»; «Жарима тўлайсан», «Уйиндан ташқари ҳолат», «Огоҳлантираман».
2. Экзерситивлар (лат. ехегс11;а1;1оп - «ижро этмоқ», «бажармоқ»); Бу нутқий ҳаракатлар мазмунида ўз ҳуқуқидан, ҳукмронлигидан фойдаланиб, буйруқ бериш, мажбур қилиш, маслаҳат бериш, огоҳлантириш маънолари ифода топади: «Сени лавозимингдан бўшатаман»; «Яхшиси, телефон қилма»; «Чиқиб кет»; «Мунофиқдан эҳтиёт бўл».
3. Комиссивлар (Қиёсланг: инг.сотт11теп1-
«мажбурият») мазмунида ваъда бериш ва бошқа турдаги мажбуриятлар ифодаланади: «Эртага келишга ваъда бераман»; «Режани албатта бажараман»; «Бурчимни бажаришга қасамёд қиламан»; «Жаримани тўлаш кафолатини бераман»; «Фикрингизни қўллаб- қувватлайман».
4. Бехабитивлар (икки ўзакнинг - ЬеЬауе «ўзини тутмоқ» ва ЬаЪй «одат» - бирикишидан ясалган). Жамоада ўзини тутиш, бирор киши хатти-ҳаракатига муносабат билдириш маъноларига эга бўлган нутқий ҳаракатлардир: «Ёрдаминг учун раҳмат»; «Саломат бўлинг»; «Хафа бўлманг»; «Ой бориб, омон кел» кабилар.
5. Экспозитивлар (инг. ехрозйюп- «изоҳ, тавсиф, тушунтириш») мулоқот жараёнида сўзловчи ўз фикрини изоҳлаши, тасдиқлаши ва тушунтириш жараёнида юзага келадиган нутқий актлардир: «Касал эканлигингга гумоним бор»; «Касал бўлишим мумкин»; «Қарздорлигингни э сл атмоқчиман».