2 -mavzu: O‘zbek adabiy tili va dialektlar Reja

---

2 -mavzu:  O‘zbek  adabiy tili va dialektlar 

 

Reja: 

4.  Adabiy tilning ta’rifi. 

5.  Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari. 

6.  Adabiy til va tayanch dialekt. 

Tayanch tushunchalar: adabiy til: og‘zaki va yozma, tayanch dialect, o‘lik til. 

Adabiy tilning ta’rifi. Ma’lumki, har bir adabiy til milliy (xalq yoki elat)  tilning 

yuqori  bosqichi bo‘lib, u me’yorlashgan yoki  me’yorlashtirilgan til hisoblanadi. 

Og‘zaki    adabiy  til  davlat  ahamiyatiga    ega  bo‘lgan  barcha    sathdagi    rasmiy  

majlislar, o‘qish  -o‘qish ishlari,  ommaviy majlislarda  qo‘llanadi. Yozma adabiy til esa  

orfografik  qoidalar  asosida    shakllantiriladi  va    orfografik  qoidalari    joriy    o‘zbek 

alifbosiga  asoslanadi.  

Adabiy tilning tayanch  dialektiga ega bo‘ladi. To‘g‘ri,  o‘zbek  adabiy tilining 

shakllanishida  shevalarning barchasi u yoki  bu  darajada ishtirok etadi, lekin ma’lum 

shevalar adabiy til uchun  asos,  tayanch (baza) vazifasini bajaradi, ya’ni o‘zbek adabiy 

tili muayyan sheva va shevalardan leksik, fonetik, grammatik xususiyatlarni  adabiy  til 

fakti sifatida  oladi hamda o‘sha  va shevalar guruhi taraqqiy etishi bilan  birga  taraqqiy 

etadi,  chunki  sheva  jonli  til  bo‘lib,  u  doimo  rivojlanishda,  o‘zgarishda  bo‘ladi,    shu 

tufayli  ham  adabiy  til  shu    sheva  yoki    shevalar  guruhi  rivojlanishi  bilan  bog‘liq 

ravishda    taraqqiyo  etib  boradi,  aksincha,  adabiy  til  o‘zining  tayanch    dialektiga    ega 

bo‘lmasa,  u bor-bora, aksincha, adabiy til  o‘zining tayanch dialektiga  ega bo‘lmasa,  u 

bora-bora  muomaladan chiqib ketadi.   

 

Adabiyotlar: 

1.Reshetov  V.V.,  Shoabdurahmonov  Sh.,  O‘zbek  dialektologiyasi.  Toshkent, 

“O‘qituvchi”. 1996. 

2.RajabovN., O‘zbek shevashunosligi, Toshkent, “O‘qituvchi”.1996. 

3.Reshetov V.V, Uzbekskiy yazO‘k. -Toshkent, 1959. 

4.Shoabdurahmonov Sh. O‘zbek adabiy tili va xalq shevalari. -Toshkent.1960. 

 

1.Adabiy tilning ta’rifi. Ma’lumki, har bir adabiy til milliy (xalq yoki elat)  tilning 

yuqori  bosqichi bo‘lib, u me’yorlashgan yoki  me’yorlashtirilgan til hisoblanadi. Unga 

yana  quyidagi  ta’rifni  berish mumkin; «Adabiy til leksik jihatdan nisbatan barqaror, 

fonetik va grammatik jihatdan ma’lum qolipga  tushgan, yagona orfografik va orfoepik 

normalarga  amal  qiladigan, so‘z ustalari tomonidan sayqal berilgan tildir». O‘zbek 

adabiy tili ham shu qoidaga amal  qiladi. 

 

2. Adabiy tilning og‘zaki va yozma  shakllari. 

 

O‘zbek  adabiy tili ikki shaklda bo‘ladi:  og‘zaki va yozma. 

 

Og‘zaki  adabiy til davlat ahamiyatiga  ega bo‘lgan barcha  sathdagi  rasmiy  

majlislar, o‘qish  -o‘qish ishlari,  ommaviy majlislarda  qo‘llanadi. Yozma adabiy til esa  

orfografik qoidalar asosida  shakllantiriladi va  orfografik qoidalari  joriy  o‘zbek 

alifbosiga  asoslanadi. Unda bir  necha tamoyillardan foydalaniladi: fonetik, fonematik, 

morfologik. Grafik, tarixiy - an’anaviy, ramziy  va boshqalar. 

---

Umumiy savollar: 

1.Adabiy til deb nimaga aytiladi? 

2.Adabiy tilning yozma va og‘zaki shakllariga qanday izoh berasiz? 

3.Tayanch dialekt tushunchasiga izoh bering. 

 

Glossariy: 

Adabiy til- me’yorlashgan til. 

Adabiy tilning shakllari - adabiy tilning yozma va og‘zaki  shakllari. 

Tayanch dialekt - adabiy tilga biror jihatdan. ya’ni fonetik, morfologik jihatdan, 

asos bo‘ladigan dialekt. Sheva. 

O‘lik til- muomaladan chiqqan til.