3-amaliy mashg’ulot. Ko’p yillik begona begona o‘tlar dars maqsadi

---

3-AMALIY MASHG’ULOT. KO’P YILLIK BEGONA BEGONA O‘TLAR 
Dars maqsadi
: talabalarga keng tarqalgan kop yillik begona o’tlarni 
mashg’ulotda ularning gerbariylariga, o’simlik namunalariga qarab urug’larni esa 
kollektsiya namunalari asosida o’rgatishdan iborat. 
Identiv o’quv maqsadlari: 
1.
Gyerbariy va o’simlik namunalari asosida begona o’tlarni bir-biridan ajrata 
oladi. 
2.
Urug’ kollektsiyalar yordamida begona o’t urug’larini aniqlay oladi. 
Kerakli jihozlar: 
Begona o’t gerbariylari, o’simlik namunalari, begona 
o’tlar urug’lari kollektsiyasi, zarrabin taxtacha, qisqich-pintset. 
O‘q ildizlilar.
Bu guruhga kiradigan begona 
o‘tlarning 
umumiy belgisi ularning asosiy, ya’ni o‘q ildizi tuproqning chuqur 
( 2-6-15 metr) qatlamlariga kirib borishidir. Asosiy ildizdan esa ko‘plab yon 
ildizlar taralgan bo‘ladi. Agar ildizi bo‘g‘zidan qirqilsa, qolgan o‘q ildizdan yangi 
o‘simta chiqmaydi. Bu guruhga otquloq, sachratqi, otquray, kampirchopon, 
qoqio‘t, momoqaymoq, erman va boshqalar kiradi. 
Ildizpoyali begona o‘tlar.
Bu biologik guruhning vakillari ko‘p va xilma-
xil bo‘lib, ekinlarga katta zarar etkazadi. Bu guruhdagi begona o‘tlarning ildizi 
ham yaxshi taraqqiy etgan, shuning uchun ham ular 
ildizpoyali o‘t
deyiladi.
Ildizpoyali begona o‘tlarning biologik belgilaridan biri ildizpoyalari 
yashovchanligining uzoq davr saqlanishi va undagi har bir kurtakdan yangi o‘simta 
hosil bo‘lishidir.Ularning bunday usulda ko‘payishi 
vegetativ ko‘payish 
deyiladi. 
Bularning ildizpoyasi asosan erning haydalma qatlamida gorizontal yo‘nalishda 
rivojlanib, ekinlarni har tomonlama siqib qo‘yadi. O‘rta Osiyoda ildizpoyali 
begona o‘tlar keng tarqalgan. Bular g‘umay, ajriq, qamish, salomalaykum, dala 
qirqbo‘g‘imi, achchiqmiya, oqmiya va boshqalardir. 
Ildiz bachkililar.
Bu biologik guruhga 26 tur begona o‘t mansub, shulardan 
16 turi O‘zbekistonda keng tarqalgan. Bu guruhdagi begona o‘tlar ko‘p yillik 
bo‘lib, urug‘dan va ildizidan ko‘payish xususiyatiga ega. Shuning uchun ham ular 
asosiy va ko‘plab yon ildizlarga ega. Ularning murtagi ko‘p bo‘ladi. Bu turdagi 
begona o‘tlarning asosiy ildizi kesilganda, u erdan ko‘plab bachki, ya’ni yangi 
o‘simliklar hosil bo‘ladi. O‘q ildizlarin ko‘plab zahira oziq moddalar bo‘lib, 
ekinlarning xavfli begona o‘ti hisoblanadi. Ularga qarshi kurash ancha murakkab. 
Ildiz bachkili begona o‘tlarga qo‘ypechak, yantoq, kakra, qizilmiya, bo‘ztikan va 
boshqalar kiradi. 
Popuk ildizlilar. 
Bu biologik guruhga bir nechta ko‘p yillik o‘simlik 
mansub bo‘lib, vegetativ usulda ko‘payish uchun ularning maxsus organlari yo‘q. 
Ularning asosiy ildizi qisqarib, ko‘plab yon ildizlar tutami, ya’ni popuk ildiz 
rivojlangan. Agar popuk ildiz bo‘g‘zidan kesilsa undan yangi o‘simliklar hosil 
bo‘lmaydi. Shuning uchun bu guruhga mansub o‘simliklar faqat urug‘dan 
ko‘payadi. Bularga zubturum, bargizub va boshqalar kiradi.
Piyozlilar.
Bu biologik guruhga mansub o‘simliklar har yili o‘suv davrini er 
ostida sharsimon-yumaloq piyoz hosil qilish bilan tugallaydi. Urug‘idan chiqqan 

---

piyoz birinchi yili faqat barg chiqaradi, 2 – 3 yillari esa poya chiqaradi. Piyozlilar 
asosan vegetativ usulda, ya’ni piyozchalaridan tez ko‘payadi. Masalan, yovvoyi 
piyoz, gulpiyoz, qumpiyoz, tog‘ piyoz, dasht piyoz va boshqalar shular jumlasiga 
kiradi.
Sudralib o‘suvchi o‘tlar.
Bu biologik guruhga kiradigan o‘simliklar 
ayiqtovondoshlar oilasiga mansub bo‘lib, ko‘p yillik hisoblanadi. Ular poyasidan, 
ya’ni palak otib o‘sadi. Palagi serbo‘g‘im bo‘lib, har bir bo‘g‘imi erga tegib, popuk 
ildiz chiqarib rivojlanadi. Masalan, ayiqtovon, tugmabosh, quyono‘t, olmoso‘t va 
boshqalar sudralib o‘suvchi o‘tlardir.