Farmakologiya va klinik farmatsiya

Mavzu: 5 Gemostaz mexanizmi. Qon guruhlari. Rezus – faktorning yaratilishi va qon tizimining idora etilishi. Limfa.
Kon ishlanishi

Kon xujayralari kaysi organlarda xosil bulsa va parchalansa, usha organlar va kon G. F. Lang taklifiga kura yagona kon sistemasiga kiritiladi. Bu sistemaga: kumik, ilik, jigar, talok va limfa tugunlari kiradi. Katta yoshli organizmda kumik, embrionda esa, bundan tashkari, jigar xam yaratuvchi organ xisoblanadi. Katta yoshli organizmda jigar kon yaratish (kon ishlash) funksiyasidan maxrum buladi.

Bir sutkada taxminan 200—250 mlrd. eritrotsit xosil buladi. Kumik (kizil ilik)ning yadroli eritroblastlaridan yadrosiz eritrotsitlar vujudga keladi. Ularning protoplazmasida, tugrisini aytganda, ribosomalardan iborat bulgan granulalarda gemoglobin sintezlanadi. Gem sintezida, aftidan ikkita oksil

• 
  ferritin va siderofilin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. Kumikdan konga utuvchi eritrotsitlarda bazofil (asos buyoklar bilan buyaluvchi) modda bor, ular retikulotsitlar deb ataladi va etuk eritrotsitlardan kattarok buladi. Soglom odam konida retikulotsitlar 1 % dan oshmaydi. Retikulotsitlar bir necha soatda etiladi, ya’ni etuk eritrotsitlarga, ya’ni normotsitlarga aylanadi; ayni vaktda bazofil moddasi yukoladi.
  

Kondagi retikulotsitlarnint mikdori kumikda eritrotsitlar kanchalik jadallik bilan xosil bulayotganini kursatib beradi.

Eritrotsitlar urta xisobda 120 kun yashaydi. Buni turli usullar bilan aniklash mumkin. Sunggi yillarda shu maksad bilan «nishonli» atomlar metodikasi kullanilmokda. Xrom (Sg⁵¹) yoki temir (Fe⁵⁹) ning radioaktiv izotopi bulgan nishonli eritrotsitlar odam koniga kiritiladi. kasalliklarda (yukumli kasalliklarda) organizm bakteriya zaxarlari — toksinlarni, extimol, ximiyaviy biriktirish yuli bilan zararsizlantiruvchi moddalar (antitoksinlar) ishlab chikaradi va tuplaydi. Xayvonlar koniga toksinlar kayta-kayta yuborilgandan sung unda tegishli antitoksinlar tuplanadi. Bunday xayvonlarning kon zardobi kasalliklarni davolash maksadida ishlatiladi. Aksari yukumli kasalliklar (masalan, kizamik, chin chechak, tepkili terlama va xokazo) da organizm mikroblarning rivojlanishiga tuskinlik kiladigan moddalarni xosil kiladi, bu moddalar antitelolar yoki immun jismlar deb ataladi. SHunga kura odam ba’zi kasalliklar bilan kamdan-kam takror ogriydi. Kasallik bilan ogrib utgan odamning kon zardobi shu kasallik mikroblarining u^{sishini va} rivojlanishini tuxtatadi. Infeksiya rivojlanishiga tuskinlik kiluvchi moddalarning kon, tukimalarda mavjudligi va organizm xujayralarining kasallik mikroblariga reaksiya kursatish kobiliyatining uzgarishi tufayli organizmning kasallik bilan ogrimaslik (kasallikka chalinmaslik) xolati immunitet deb ataladi. Antitelolarni leykotsitlar va retikulo-endoteliy sistemasining xujayralari ishlab chikaradi. Immun jismlar mikroblardan boshka omillar ta’sirida xam ishlanadi. Organizmga xar kanday yot oksil parenteral yul bilan (xazm yulidan tashkari) kiritilganda xam konda antitelolar paydo buladi. Xayvon kaysi yot oksilga immunlangan bulsa, shu xayvon zardobi usha yot oksilga ta’sir etganda oksil ivib, chukib tushadi. Bu xodisa pretsipitatsiya, uni vujudga keltiruvchi moddalar esa pretsipitinlar deb ataladi. Immun jismlarga gemolizinlar, agglyutininlar va shu kabilar kiradi.Immun jism organizmning tugilish vaktidan mavjud bulsa, tugma, yoki irsiy immunitet deb aytishadi. Immun jismlarning individual xayot davrida tuplanishi orttirilgan (yoki kasb etilgan) immunitet deb ataladi. Odamning va xayvonlardan ayrim turlarining ba’zi kasalliklar bilan ogrimasligi tugma immunitet bilan tushuntiriladi. Masalan, odam koramol chumasi degan kasallik bilan ogrimaydi.Tashki ta’sirotlar tugma immunitetga putur etkazishi mumkin. Odatdagi sharoitda kuydirgi bilan ogrimaydigan tovuklar sovutib kuyilsa, kasallana boshlaydi. SHuningdek ionlovchi radiatsiya (nurlanish) xam organizmning infeksiyaga karshi chidamini kamaytiradi.Tugma immunitet leykotsitlarning fagotsitoz kila olishiga anchagina boglik. Kuyon ga kuydirgi sporalari yuborilgach ularni leykotsitlar yutib, xazm kilib yuboradi. Kuyonning kon zardobida esa kuydirgi bakteriyalarining sporalari yaxshi rivojlanadi.Anafilaksiya. Oksil tabiatli yot moddalar organizmga takror kirganda anafilaksiya deb ataladigan maxsus xolat kuzatiladi.Masalan, dengiz chuchkasining terisi ostiga, koniga yoki korin pardasi bushligiga ozgina (0,02 ml) yot zardob yuborilsa, xech kanday zararli okibat kuzatilmaydi. Lekin shu zardob 15—20 kundan sung takror yuborilsa, kuchli reaksiya va ogir xolat—anafilaktik shok ruy beradi: tutkanok tutadi, nafas olish va yurak urishi buziladi, zardob yuborilgach bir necha minutdan keyin xayvon ulib koladi. Sababi shuki, yot oksil birinchi marta yuborilganda xayvonning mazkur oksilga sezuvchanligi oshadi (sensibilizatsiyalovchi in’eksiya). Usha oksil modda shunday sensibilizatsiyalangan xayvonga takror yuborilganda juda kuchli zaxardek ta’sir kiladi (ajrim siluvchi in’eksiya).Xayvon ajrim kiluvchi in’eksiyadan keynn omon kolsa desensibilizatsiyalanib, ya’ni sensibilizatsiyalovchi in’eksiya ta’sirida oshgan sezuvchanlik xolatidan kutilib koladi. Bu xolatlarning kelib chikish mexanizmlari murakkab bulib, mukammal urganilgani yuk.Kon gruppalariSoglom odamlar konida boshka odamlarning eritrotsitlarini yopishtirib kuyadigan (agglyutinatsiyalaydigan) moddalar bulishi mumkinligi 1901 yilda kashf etildi. Bir odamning kon plazmasida yoki zardobida ikkinchi odam eritrotsitlarining agglyutinatsiyalanishini urganish muxim davo chorasi bul-gan kon kuyishga ilmiy asos yaratib berdi.Organizm kup kon yukotganda ba’zi zaxarlanishlarda (jumladan, gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi buzilganda), kondagi gemoglobin mikdori kamayganda va meditsinada boshka kup kursatmalar bilan kon kuyiladi. Ilgari kon kuyish uchun urinib kurishlar kupincha xalokatga olib kelgan yoki organizmni ogir axvolga solib kuygan. Donor (kon beruvchi odam) konining eritrotsitlari retsepient (kon oluvchi odam)ning kon plazmasida agglyutinatsiyalanganda kon kuyishning ogir okibatlari kurinadi. Kuyilgan kon eritrotsitlarida agglyutinatsiyalanuvchi modda — agglyutinogen, retsipient plazmasida esa shunga mos keladigan agglyutinatsiyalovchi modda — agglyutinin bulganda shunday xodisa ruy beradi. Eritrotsitlarning agglyutinatsiyalanishi va sungra gemolizlanishi okibatida organizmni ulimga olib keluvchi ogir xolat — gemotransfuzion shok paydo buladi.

Odamlarning kon eritrotsitlarida YA. YAnskiy va K. Landshteyner agllyutinatsiyalanuvchi ikki faktoragglyutinogen A va agglyutinogen V, plazmada esa agglyutinatsiyalovchi ikki modda — agglyutinin alfa va agglyutinin betta larni topishgan. Odam konida agglyutinogen A bilan agglyutinin alfa, agglyutinogen V bilan agglyutinin betta xech vakt birga uchramaydi, shuning uchun organizmning uz eritrotsitlari agglyutinatsiyalanmaydi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar, plazmada esa agglyutininlar bor-yukligiga karab, barcha odamlarni turt gruppaga ajratish mumkin. YAnskiy klassifikatsiyasiga kura I gruppadagi odamlarning eritrotsitlarida agglyutinogenlar yuk, plazmasida esa alfa va betta agglyutininlari bor.Umri bitgan eritrotsitlar retikulo-endoteliy sistemasining xu-jayralarida, avvalo jigar va talokda gemolizlanish yuli bilan uzluksiz parchalanib turadi. Bu organlarni «eritrotsitlar mozori» deb atashadi.

Eritrotsitlar xosil bulishi — eritropoez uchun bu protsessii sti-mullovchi vitaminlar — vitamin Bi₂ va foliy kislota organizmga kirib turishi zarur. Bu moddalarning birinchisi ikkinchisidan taxminan 1000 baravar aktivrok- Vitamin V₁₂—siankobalamin —• tashki muxitdan organizmga ovkat bilan kiradi va son ishlanishining tashsi faktorы deb ataladi. Don ishlanishining ichki faktori deb ataladigan mukoproteid me’da bezlaridan chikib turgandagina vitamin V_]2 xazm yulidan suriladi. Ba’zi ma’lumotlarga Karaganda vitamin V₁₂ ning uzlashtirilishiga bevosita alokador bulgan kandaydir enzimatik protsessii ichki faktor (mukoproteid) katalizlaydi. Me’dada ichki faktor xosil bulmaganda vitamin V|₂ ning organizmga kirishi buziladi, shu sababli kumikda eritrotsitlarning xosil bulishi xam buziladi.

Kon ishlanishining boshkarilishi

Normada xosil bulayotgan eritrotsitlar mikdori parchalanayotgan eritrotsitlar soniga tugri keladi va ularning umumiy soni xayron kolarlik darajada doimiy bulib turadi.

Biror sabab bilan ruy bergan kislorod tankisligi kondagi erit-rotsitlarni kupaytirib yuboradi. Kumikdagi maxalliy kislorod tankisligi eritropoezni kuchaytirmaydi.

Kislorod tankisligiga duchor kilingan xayvon konining plazmasi normal xayvonga kuyilsa, eritropoez kuchayishi tadkikotlarda aniklandi. Anemiya, kislorodi kam gaz aralashmasidan nafas olish, katta balandliklarda uzok vakt bulish, nafas organlarining kasalliklari va shunga uxshash sabablar bilan ruy bergan kislorod tankisligida organizm kon yaratilishini stimullovchi moddalar — eritropoetinlarni xosil kiladi. Eritropoetinlar — kichik molekulyar ogirlikka ega bulgan glikoproteidlardir. X,ayvonlarning buyraklari olib tashlangach konida eritropoetinlar paydo bulmaydi. SHuning uchun xam eritropoetinlar buyraklarda xosil buladi, deb xisoblashadi.

Aksari tadkikotchilar kon sistemasining turli kasalliklarini, chunonchi eritrotsitlarning etarli mikdorda xosil bulmasligini va kondagi mikdorining ^;kamayib ketishini (anemiyami), eritrotsitlarning ortikcha ishlanishini va kondagi mikdorining kupayishini (politsitemiyani) eritropoetinlar ishlanishining buzilishiga yuyadilar. Leykotsitlar ishlanishi — leykopoez — jadalligi asosan ba’zi nuklein kislotalar va xosilalarining ta’siriga boglik. SHikastlanishda, yalliglanishda va shunga uxshash xolatlarda tukimalarning parchalanish maxsulotlari leykopoezni stimullovchi moddalar xisoblanadi. Gipofizdan chikadigan adrenokortikotrop gormon va usish gormoni ta’sirida kondagi neytrofillar kupayadi va eozinofillar kamayadi.

Bir kancha tekshirishlarga Karaganda zritropoez stimulyasiyasida nerv sistemasi muayyan rol uynaydi. Kumikka keluvchi nervlarga ta’sir etish natijasida itning konida eritrotsitlar kupayishi utgan asrning 80-yillaridayok S. P. Botkin laboratoriyasida kursatib berilgan edi. Simpatik nervlarga ta’sir etilganda kondagi netrofil leykotsitlar xam kupayadi.

F. CHubalskiyning ma’lumotlariga Karaganda sayyor (adashgan) nervga ta’sir etilganda kondagi leykotsitlar kayta taksimlanadi: ichak tutkich (mezenterium) tomirlaridagi konda leykotsitlar kupaygani xolda, periferik tomirlardagi konda leykotsitlar kamayadi, simpatik nervga ta’sir etish teskari natijani beradi. Ogrituvchi ta’sirot va emotsional kuzgalish kondagi leykotsitlarni kupaytiradi.

Ovkatdan sung—me’dadagi xazm protsessi avjiga chikkanda tomirlardagi konda leykotsitlar kupayadi. Bu xodisa kayta tatssimlanish leykotsitozi yoki x,azm leykotsitozы deb ataladi.

X,azm leykotsitozini shartli refleks yuli bilan xam vujudga keltirish mumkin ekanligini I. P. Pavlovning shogirdlari kursatib berishdi.

Kon sistemasi organlari (kumik, talok, jigar, limfa tugunlari) retseptorlarga boy, V. N. CHernigovskiyning eksperimentlariga Karaganda, bu retseptorlarga ta’sir etilganda turli fiziologik reaksiyalar ruy beradi. SHunday kilib, bu organlar nerv sistemasi bilan ikki yoklama boglangan: ular markaziy nerv sistemasidan signallar oladi (bu signallar ularning xolatini boshkaradi) va uz navbatida kon sistemasi organlarining va butun organizmning xolatini uzgartiruvchi reflekslar manbai xisoblanadi.

Mavzu: 6 Qon aylanishi. Yurak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi