Farmakologiya va klinik farmatsiya

Odam skeleti. Suyaklarning birikishi katta odamlarning skeleti taxminan 220 suyakdan tashkil topgan. ular bir-biri bilan birikkandir. Ayrimlari xarakatsiz birikkan, masalan, kalla suyaklarida, boshkalari xarakatchan va yarim xarakatchan birikkan. Xarakatchan birikkan suyaklar bugimlar deyilib, tizza bugimi, tirsak bugimlari shular jumlasidandir. Suyaklarning birikishida 2 suyakning formalari kuyidagicha: birining boshchasi chukurrok bulib, unga. ikkinchi suyakning boshchasi birikadi.

Mavzu: 4 Konning shaklli elementlari. Kon guruxlari - 2 soat.

Savollar:

1. 
   Eritrotsitlar. ECHT. Gemoglobin.
   
2. 
   Leykotsitlar. Ularning turlari va funksiyalari.
   
3. 
   Kon guruxlari: AVO sistema, rezus omil.
   

O’ONNING SHAKLLI ELEMENTLARI

Eritrotsitlar

Eritrotsitlar, yoki sizil son tanachalari odamda va sut emizuvchilarda yadrosiz, gomogen protoplazmali xujayralardan iborat.

Eritrotsit strukturasida xujayra tayanchi -— stromani va yuza kavat — sobщni ajratishadi. Eritrotsit kobigi lipoid-oksil komplekslaridan tuzilgan bulib, kolloidlarni K va Sa ionlarini utkazmaydi, Cl, NSO' anionlarini, shuningdek N va ON ionlarini bemalol utkazadi. Eritrotsitlar va plazmaning mineral tarkibi bir xil emas: odam erigrrsitlarida natriyga nisbatan kaliy kuprok; plazmada esa bu tuzlar nisbati teskari. Eritrotsitlar kuruk moddasining 90 protsenta gemoglobin, kolgan 10 protsenti boshka oksillar, lipoidlar, glyukoza va mineral tuzlardan iborat.

Kon da eritrotsitlar mivdorini aniklash (buning uchun eritrotsitlar mikroskop bilan sanok kameralarida yoki avtomatik ravishda ishlovchi elektron asboblarda sanaladi) fiziologiya va klinika uchun katta axdmiyat kasb etdi.

1 mm³ Qonda erkaklarda 5 OOO OOO, ayollarda kariyb 4 500 OOO eritrotsit bor. YAngi tugilgan chakaloklarda eritrotsitlar kattalardagiga nisbatan kup buladi.

Kondagi eritrotsitlar mikdori uzgarishi mumkin. Barometrik -bosim past bulganda (balandlikka kutarilganda), jismoniy ish vaktida, emotsional kuzgalishda, shuningdek organizm kup suv yukotganda eritrotsitlar kupayib ketadi. Kondagi eritrotsitlar sonining kupayishi turlicha vakt davom etishi mumkin, bu esa organizmda eritrotsitlarning umumiy mikdori ortib ketganligidan dalolat beravermaydi. Masalan, kattik terlash okibatida kup suv yukotilganda kon kiska vakt kuyuklashadi, shu sababli organizmdagi eritrotsitlarning mutlak mikdori garchi uzgarmasa xam, xajm birligidagi eritrotsitlar soni kupayadi. Emotsional kuzgalishda va ogir jismoniy ish vaktida kondagi eritrotsitlar soni kupayadi. Buning sababi shuki, talok kiskarib, umumiy kon okimiga talokning kon depolaridan eritrotsitlarga boy kon chikadi. Past barometrik bosim sharoitida konga kislorodning kam kiri-shi kondagi eritrotsitlar sonining kupayishiga sabab buladi. Baland togli joylar yashovchi odamlarda kon yaratuvchi organ — kumikda eritrotsitlar kup ishlanishi xisobiga eritrotsitlar soni kupayadi. Bu xolda xajm birligidagi eritrotsitlar sonigina emas, balki organizmdagi umumiy mikdori xam kupayadi.

Kon yukotishdan keyin yoki eritrotsitlar kup parchalanganda yo kamrok xosil bulganda kondagi eritrotsitlar soni kamayadi, ya’ni anemiya ruy beradi. Odamda ayrim eritrotsitning diametri 7,2—7,5 mk, xajmi esa taxminan 88—90 mk. Ayrim eritrotsitning kattaligi va kondagi eritrotsitlarning umumiy mikdoridan ularning yigindi yuzasi kelib chikadi. Bu mikdor katta axamiyatga ega, chunki kislorod yutiladigan va beriladigan umumiy yuza, ya’ni eritrotsitlarning asosiy fiziologik funksiyasi ruyobga chщadigan umumiy yuza eritrotsitlarning yigindi yuzasi kancha ekanligiga boglik.

Odam konidagi barcha eritrotsitlarning umumiy yuzasi taxminan 3000 m², ya’ni butun gavda yuzasidan 1 500 baravar ortik. Eritrotsitlarning uziga xos shakli shunday katta yuzaning xosil bulishiga yordam beradi. Odam eritrotsitlari yalpok bulib, ikkala tomoni urtasidan ichiga botgan. Eritrotsit shunday shaklda bulgani uchun yuzasidan 0,85 mk narirokka joylashgan bironta xam nuktasi yuk, eritrotsit shar shaklida bulganda xujayraning markazi yuzasidan 2,5 mk narida joylashgan va umumiy yuzasi 20% kam bular edi. YUza bilan xajm orasidagi bunday nisbat eritrotsitning asosiy funksiyasi, ya’ni nafas organlaridan organizm xujayralariga kislorod tashib berish vazifasini yaxshirok bajarishi uchun kulay.

Konning nafas pigmenta — gemoglobin zritrotsitda bulgani uchun bu funksiya yuzaga chikadi.

Gemoglobin kon plazmasida erigan xolda bulmay, eritrotsitlar ichida ekanligi muxim fiziologik axamiyatga ega. SHuning natijasida:

1. 
   Konning yopishkokligi kamayadi. X,isoblashlar shuni kursatadiki, kon plazmasida shuncha gemoglobinning erishi konning yopishkokligini bir necha marta oshirar, yurakning ishini va kon aylanishini kiyinlashtirar ekan.
   
2. 
   Kon plazmasining onkotik bosimi kamayadi, bu esa (tukima suvining kon plazmasiga utishi okibatida) tukimalarning suvsizlanishiga yul kuymaslik uchun muxim axamiyatga ega.
   
3. 
   Eritrotsit ichida maxsus ximiyaviy muxit borligidan gemoglobinning kislorod biriktirishi uchun optimal sharoit vujudga keladi.
   

Gemoglobin

Gemoglobin organizmda kislorod tashish kabi muxim vazifani bajaradi va karbonat angidrid tashishda katnashadi.

Gemoglobin murakkab ximiyaviy birikma (molekulyar ogirliga 68 800) bulib, globin oksili va turt molekula gemdan tuzilgan. Temir atomi bulgan gem molekulasi kislorod molekulasini biriktira va beraoladi. Ayni vaktda kislorod gazini biriktirib oladigan temirning valentligi uzgarmaydi, ya’ni Fe ikki valentligicha koladi.

Gemoglobinga xlorid kislota ta’sir ettirilsa, globindan gem ajralib ketadi. U xlorid kislota bilan reaksiyaga kirishib geminga aylanadi, gemin esa xarakterli shakldagi kristallarni xosil kiladi. Sud meditsinasi prakti-kasida kon borligini isbotlash uchun gemin xosil bulishi tekshiriladi.

Gem molekulasida turtta pirrol xalkasi bor (ulardan ikkitasi ishkor, ikkitasi esa kislota xarakteriga ega). Gemdagi temir atomi gemni globinning oksil kismiga biriktiradi. Gem temir atomini yukotsayu, pirrol strukturasi saklanib kolsa, gematoporfirin xosil buladi. Ba’zi zaxarlanishlarda yoki modda almashinuvi buzilganda bu modda organizmda kuplab xosil buladi va siydik bilan chikishi mumkin.

Gem gemoglobinning aktiv (prostetik) gruppasi, globin esa gemni olib yuruvchi oksildir. Gemoglobin kislorodni biriktirib, oksigemoglobinga aylanadi (uni N0₂ simvoli bilan kursatishadi). Kislorodni bergan oksigemoglobin kaytarilgan, yoki reduksiyalangan gemoglobin(N’) deb ataladi. Oksigemoglobin, gemoglobin va uning boshka birikmalari xamda maxsulotlari spektr nurlarini yutib, xarakterli chiziklarni beradi. Masalan, yoruglik nurlarini oksigemoglobin eritmasi orkali utkazib, spektrning sarik-yashil kismida, O va E frauengofer chiziklari orasida ikkita xarakterli koramtir chizikni aniklash mumkin. Spektrning sarik-yashil kismidagi bir keng kora chizik kaytarilgan gemoglobin uchun xarakterlidir.

Oksigemoglobin gemoglobindan rangi bilan birmuncha farklanadi, shuning uchun oksigemoglobinli arterial kon kipkizil buladi (kon kislorodga kancha kup tuyingan bulsa, kizil rangi shuncha ravshan kurinadi). Venoz konda reduksiyalangan gemoglobin kuprok, bunday kon tuk olcha rangida buladi.

Gemoglobin tulkin uzunligi 620—680 mmk bulgan yoruglik nurlarini oksigemoglobinga nisbatai kuprok yutishi konning kislorod bilan tuyinish darajasini ulchash metodikasi — oksigemometriyaga ? ~ kilib olingan. Bu metodikada kulok suprasi yoki kon solingan kyuveta kichik elektr lampasi bsh„l yoritiladi va tulkin uzunligi yukorida kursatilgan yoruglik okimining kulok tukimasi va kon solingan kyuveta orkali utayotgandagi intensivligi fotoelement yordamida aniklanadi. Fotoelement kursatishlariga karab, gemoglobinning kislorodga tuyinish darajasi aniklanadi.

Katta yoshli kishilar konida urta xisob bilan 14—15% gemoglobin bor (erkaklarda 13,5—16%, ayollarda 12,5—14,5%). Gemoglobinning umumiy mikdori taxminan 700 g.

Embrional davrda odam konida gemoglobinning xar xil tiplari buladi, ular kislorod biriktirish xossasi va boshka ba’zi ximiyaviy xossalari bilan bir-biridan fark kiladi. Gemoglobinning xar xil tiplarini aniklash va ajratish uchun uni ishkor bilan denaturatsiyalashdan oldin va keyin gemoglobin eritmalarining optik zichligini ulchash metodikasi kUllaniladi. Gemoglobinning xar xil tiplari shartli ravishda NA, NG, NR xarflari bilan kursatiladi. NR gemoglobini xomila ona kornida rivojlana boshlashining dastlabki 7—12 xaftasidagina uchraydi. 9-xaftada xomila konida NG gemoglobini va katta yoshli kishilarning NA gemoglobini paydo buladi. SHunisi muximki, embriondagi NG gemoglobini kislorodni juda yaxshi biriktira oladi va ona gemoglobinini atigi 30% tuyintira oladigan kislorod tarangligida 60% tuyina oladi. Umurtkali xayvonlarning xar xil turlarida gemoglobin strukturasi turlicha. SHu bilan birga gemoglobinning xar xil tiplaridagi gem bir xil, globinlar esa aminokislotalar tarkibi jixatdan fark kiladi.

Organizmda eritrotsitlarning xosil bulishi va parchalanishiga yarasha gemoglobin doim sintezlanib va parchalanib turadi. Gemoglobin kumikning eritroblastlarida sintezlanadi. Eritrotsitlar retikulo- endoteliy sistemasida, asosan jigar va talokda parchalanib, ulardan gemoglobin chikadi. Gemdan tem ajralib ketishi va shundan keyingi oksidlanish okibatida gemoglobindan bilirubin pigmenta xosyug buladi, bu pigment ut bilan ichakka tushib, sterkobilin va urobilinga aylanadi, ular esa axlat va siydik bilan chikib ketadi. Bir sutkada kariyb 8 g, ya’ni 1 % dan sal kuprok gemoglobin parchalanadi va ut pigmentlariga aylanadi.

Odam va xayvonlar organizmida gemoglobinning boshka birikmalari xam xosil bulishi mumkin, bular spektral analizda xarakterli yutish spektrini xosil kiladi. Gemoglobinning shunday birikmalariga metgemoglobin va karboksigemoglobin kiradi. Bu birikmalar ba’zi moddalardan zaxarlanish okibatida xosil buladi.