Farmakologiya va klinik farmatsiya

XAZM YO”LI FUNKSIYALARINI O”RGANISH METODIKALARI
Asosan I. P. Pavlov va shogirdlari xozirgi xazm fiziologiyasiga yangi metodika va moxiyat e’tibori bilan yangi metodologiyani tatbik etib, bu fanning asoslarini yaratishdi. Gavdaning ichkarisida yotgan va bevosita kuzatib bulmaydigan xazm organlarining funksiyalari I. P. Pavlovgacha asosan utkir tajribalarda urganilardi, bu tajribalarda tirik xayvonni yorib tekshirishar va organizm jaroxatlanib, normal xolati buzilar edi. Moskvalik xirurg V. A. Basov me’da sekretsiyasini itga me’da fistulasini urnatish tekshirishni 1842 yilda taklif kilgandan sung bir kancha tadkikotchilar (Tiri, Vella, Klemensievich, Gaydengayn) xazm yulidagi ba’zi organlar funksiyasini avvaldan operatsiya kilingan itlar ustidagi xronik tajribada urganishga urinib kurishdi.

I. P. Pavlov xazm organlari funksiyasini tekshirishning eksperimental xirurgik metodikasini xronik tajribalarda eng yukori darajagacha takomillashtirdi. Bu metodika shundan iboratki, operatsiya maxsus operatsiya xonasida xirurgiya ishlab chikkan barcha koidalarga va extiyot choralariga rioya kilib utkaziladi va xazm yulining biror kismiga fistula urnatiladi. Biror organ (me’da, ichak ut xaltasi) bushligi yoki xazm bezi yulini tashki muxitga tutashtirish uchun operatsiya kilib ochilgan sun’iy yul fistula deb ataladi. Fistula metodikasi operatsiya kilingan organ funksiyasini istagan vaktda kuzatish imkonini beradi. Ayni vaktda fistula operatsiyalari shunday utkaziladiki, tekshirilayotgan organning normal kon aylanishi va innervatsiyasi saklanib koladi. Operatsion jaroxat bitgach va xayvon sogligi xamda xazm organlari funksiyasi tiklangach operatsiya kilingan it ustidagi tajribalarga kirishiladi. Fistula metodikasida ovkat aralashmagan toza xazm shiralarini yigish, ularning mikdorini anik ulchash va ovkat xazm kilishning turli dakikalarida xazm shiralarining ximiyaviy tarkibini aniklash mumkin, bu esa sekretor protsessii kuzatib borishga imkon beradi. Fistula metodikasini tatbik etib, xazm organlarining xarakat (motor) funksiyasini, shuningdek surish funksiyasini urganish mumkin. Fistula metodikasining katta fazilati shuki, u tatbik etilganda xazm organlarining faoliyatini tabiiy ta’sirotlar - turli ovkat moddalar bilan kuzgatish mumkin.

Yaqin vaktlargacha odamdagi xazm organlarining sekretor va xarakat funksiyalarini urganish metodikasining imkoniyatlari ancha chegaralangan bulib, me’da yoki un ikki barmok ichakka nay - zond kiritish va me’da-ichakni Rentgen nurlarini utaazmaydigan butka bilan tuldirib tekshirishdan iborat edi. Tekshirish maksadida tushunarli sabablar bilan odamga fistula kuyilmaydi. Ba’zan (masalan, yarador bulgandan yoki davolash maksadida operatsiya kilingandan sung) odamda xam fistula uchraydi. Radioelektronika rivojlangach xazm organlari funksiyasini urganishda yangi imkoniyatlar paydo buldi. Masalan, korin terisiga elektrodlar urnatib va ularni doimiy kuchlanish yoki tok kuchaytirgichlarga xamda elektr ulchov asboblariga ulab, me’daning sillik muskullari kiskarganda xosil buluvchi biotoklarni kayd kilish mumkin. Bu metodika elektrogastrografiya deb ataladi (M. A. Sobakin).