So’lak fermentlari. Odam sulagida uglevodlarni uzum shakarigacha parchalovchi gidrolitik fermentlar bor. Ptialin fermenti (sulak amilazasi, yoki diastazasi) kraxmalni dekstrinlarga, dekstrinlarni esa maltoza degan disaxaridga aylantiradi. Sulakdagi ikkinchi ferment-maltaza ta’sirida maltoza ikki zarra uzum shakariga parchalanadi. Sulak fermentlari yuksak darajada aktiv bulsa xam, ovkat ogiz bushligida uzok turmaganlili uchun ularning ta’sirida kraxmal batamom parchalanmaydi. Ptialin va maltaza ishkoriy sharoitda optimal ta’sir kursatadi. Xlorid kislotaning 0,01% konsentratsiyasi sulak fermentlarining ta’sirini susaytiradi, yukori konsentratsiyasi esa sulak fermentlarining ta’sirini sekinlashtiradi va ularni parchalab yuboradi, shuning uchun me’da shirasi sulak fermentlarining ta’sirini tuxtatadi. Ovkat lukmasi me’da shirasini birdaniga shimib olmagani uchun sulak fermentlarining uglevodlarga ta’siri me’dada xam biroz vakt davom etishi mumkin.
Sulak ajralishining boshkarilishi
Sulak bezlarining sekretsiyasi refleks yuli bilan kuzgaladi. Ogiz bushligidagi retseptorlarga ta’sir kiluvchi ovkat moddalari yoki rad etiluvchi moddalar shartsiz sulak ajralish reflekslarini vujudga keltiradi. Ta’sirot etarlicha kuchli bulsa, 1-3 sekundsan keyin sulak ajraladi. Ta’sirot berilgandan to sulak ajralguncha utadigan bu vakt yashirin, yoki latent davr deb atalgan. Ta’sirot kuchi kam bulsa, latent davr 20-30 sekundga etadi. Ta’sirot davom etayotgan vakt ichida sulak ajralaveradi, ta’sirot tuxtagach tez orada sulak chikishi xdm tuxtaydi. Ogiz bushligi shillik pardasining retseptorlari ta’sirlanganda paydo buluvchi impulslar n. trigeminus va p. glossopharyngeus tolalari orkali uzunchok miyadagi p. facialis va p. glossopharyngeus yadrolari joylashgan soxadagi sulak ajratish markaziga borib etadi. Uzunchok miyaning shu soxdsi zlektr toki bilan ta’sirlanganda bir talay sulak ajraladi. B. P. Babkin fikricha, uzunchok miyadagi sulak ajratish markazi sulak bezlarining turli xujayralarini innervatsiyalovchi ikki bulak - simpatik va parasimpatik kismlardan iborat. Jag oldi bezi n. glossopharyngeus tarkibidagi sekretor tolalardan parasimpatik innervatsiya oladi. Jag osti va til osti bezlari n. facialis tarmogi - chorda tympani-dan parasimpatik sekretor tolalar oladi. Sulak bezlari buyinning yukori simpatik tugunidan chikkan tolalardan simpatik innervatsiya oladi. Orka miyaning 2-6-kukrak segmentlari ruparasidagi yon shoxlarida joylashgan preganglionar neyronlarning usiklari postganglionar neyronlarda tugaydi, bu neyronlar esa buyinning yukori simpatik tugunida buladi.
Ogiz bushligining sezuvchi nervlari yoki sulak bezlarining parasimpatik va simpatik sekretor nervlari kirkib kuyilsa, ovkat eyilganda yoki rad etiluvchi moddalar ogizga solinganda sulak ajralishi tamomila tuxtaydi. Bu, sulak bezlari sekretsiyasining reflektor mexanizmi borligini isbot etadi. Chordatympani tarkibida utuvchi parasimpatik nerv tolalari jag osti
bezidan shilimshik xujayralarga, simpatik tolalar esa seroz xujayralarga innervatsiya berishi gistologik kuzatishlarda aniklangan. Sulak bezlari innervatsiyasining bu xususiyatlari ogiz bushligi retseptorlarining turli moddalar bilan ta’sirlanishiga javoban sulak tarkibining xdr xil bulishini tushuntirib beradi. Gap shundaki, ogiz bushligining turli retseptorlari ta’sirlanganda sulak ajratish markazining ikki - parasimpatik va simpatik kismlari bir xilda kuzgalmaydi. Sulak ajratish markazidan efferent (markazdan kochuvchi) impulslar sulak bezlarining turli xujayralariga kelishi mumkin. Turli ta’sirlovchilar refleks yuli bilan ta’sir etganda sulak ajralishining xarakteri xar xil bulishiga sabab shu.
Sulak bezlarining sekretor nervlari ta’sirlanganda nerv oxirlarida bez xujayralari sekretsiyasini kuzgatuvchi mediatorlar xosil buladi. Masalan, chorda tympani ta’sirlanganda uning nerv oxirlarida atsetilxolin xosil buladi. Atsetilxolin normal fiziologik sharoitda fakat xosil bulgan joyida ta’sir kursatadi, chunki tukimalar bilan kondagi xolinesteraza fermenta atsetilxolinni darxol parchalaydi. Xolinesteraza aktivligi ezerin yordamida susaytirilsa va atsetilxolinniag parchalanishi shu tarika tuxtatilsa, bu mediator konga utib, uzi xosil buladigan organdan boshka organlarga ta’sir kursatadi. SHuning uchun ezerin berilgan xayvonning biror sulak beziga kiruvchi chorda tympani ta’sirlanganda boshka sulak bezlari sekretsiyasini, shuningdek atsetilxolinga xos bulgan bir kancha fiziologik effektlarni (masalan, yurak faoliyatining sekinlashuvi va tomirlarning kengayishi okibatida kon bosimi pasayganini) kuzatish mumkin. Sulak bezlarining parasimpatak nervlari ta’sirlanganda, bez tukimasida atsetilxolindan tashkari, tomirlarni kengaytiruvchi modda - kallikrein xosil buladi.
