Farmakologiya va klinik farmatsiya

Yurakka simpatik nervlarning ta’siri. Simpatik nervlarning yurakka ta’sir etishini 1867 yilda I. F. Sion, keyinchalik I. P. Pavlov xam urganishgan. I. F. Sion yurakning simpatik nervlari ta’sirlanganda yurak faoliyatining tezlashuvini (musbat xronotrop effekt) tasvir etgan; tegishli tolalarni I. F. Sion (yurakni tezlatuvchilar) deb atagan. 1887 yilda I. P. Pavlov yurak ritmini aytarlik tezlatmasdan kiskarishini kuchaytiruvchi, ya’ni yurak faoliyatini kuchaytiruvchi nerv tolalarini (musbat inotrop effekt) topdi. I. P. Pavlovning fikricha, kuchaytiruvchi nerv tolalari maxsus trofik (ya’ni modda almashinuvi protsesslarini stimullash yuli bilan yurakka ta’sir kiluvchi) tolalardir.

Simpatik nervlar ta’sirlanganda ritmni boshkaruvchi xujayralarning diastolada uz- uzidan depolyarizatsiyalanishi tezlashadi, natijada yurak tezrok ura boshlaydi, xarakat potensiallarining amplitudasi xam oshadi. YUrakning simpatik nervlarini ta’sirlash yurakda kuzgalishning utishini yaxshilaydi (musbat dromotrop effekt) va uning kuzgaluvchanligini oshiradi (musbat batmotrop effekt). Simpatik nervning ta’siri katta latent davr — 10 sekund va undan keyin bilinadi va nervni ta’sirlash tuxtatilgandan keyin xam uzok davom etadi. Organizmning ishga moslanishida yurak nervlarining axamiyati kuyidagi kuzatishdan kurinib turibdi: it yuragini innervatsiyalovchi nervlar kirkib kuyilsa, u jadal jismoniy ish bajarganda tomiri minutiga fakat 10—12 ta ortikrok uradi va it nervlari kirkilguncha bir necha soat jismoniy ish kilgan (yugurgan) bulsa, nervlari kirkib kuyilgandan keyin fakat bir necha minut yugura oladi.

YUrakda nerv impulslari utkazilishining kimyoviy mexanizmi

Yurakning adashgan nervlari ta’sirlanganda ularning oxirlarida atsetshxolin ajralib chikadi, simpatik nervlar ta’sirlanganda esa ularning oxirlarida noradrenalin (sgshpatin.) ajraladi. Bular yurak faoliyatini bevosita tormozlovchi yoki kuchaytiruvchi moddalardir, shuning uchun xam nerv kuzgalishining mediatorlari (ya’ni utkazuvchilar) deb ataladi. Mediatorlarning . mavjudligini O. Levi isbot etgan. U organizmdan ajratib olingan bir yurakning adashgan va simpatik nervlarini ta’sirlagan, sung bu yurakdan suyuklik olib, organizmdan ajratilgan, ammo nervlari ta’sirlanmagan ikkinchi yurakka solgan: ikkinchi yurak xuddi uzining adashgan yoki simpatik nervlari ta’sirlangandek reaksiya bergan. Demak, birinchi yurak ta’sirlanganda uni oziklantiruvchi suyuklikka biror mediator ajralib chikkan. Adashgan nerv oxirlarida xosil buladigan atsetshxolin kondagi va gavda xujayralaridagi xolinesteraza fermenti ta’sirida tez parchalanadi. SHuning uchun atsetilxolin fakat ajralib chikkan joyida (maxalliy) ta’sir kursatadi. Simpatik mediator—noradrenalin atsetilxolinga Karaganda sekinrok parchalanadi va shuning uchun uzokrok ta’sir etadi. Buning sababi shuki, simpatik nervlarga ta’sir etish tuxtatilgandan keyin xam yurak kiskarishlari yana biroz vakt tezlashganicha va kuchayganicha koladi.

Yurak faoliyatini boshkaruvchi markazlar tonusi

Yurakka keladigan adashgan nervlarning yadrolari — nerv markazlari doimo kuzgalgan xolatda — markaziy tonus xolatida buladi, SHuning uchun adashgan nervlar orkali yurakka doimo tormozlovchi impulslar kelib turadi. Ikkala adashgan nerv kirkib kuyilgandan keyin bu impulslar kelmay kolishi sababli it yuragi tez ura boshlaydi.

Odamga atropin alkaloidini yuborib, adashgan nervlarni vaktincha ta’sir etmaydigan kilib kuyish mumkin. Bunda yurak kiskarishlari juda tezlashadi. YUrakka simpatik tolalarni beruvchi ganglio stellatumning ikkalasi olib tashlansa, yurak kiskarishlari barkaror siyraklashmaydi, chunki yurakka keluvchi simpatik nervlarning nerv markazlari tonusi yuk yoki juda sust. Adashgan nervlarning markaziy tonusini reflektor ta’sirlar saklab turadi, ya’ni turli retseptorlardan markazga intiluvchi nervlar orkali keluvchi impulslar adashgan nervlarning yadrolarini kuzgatib turadi. Adashgan nervlar yadrolarining tonusini saklab turishda ularga aorta ravogi va karotid sinus retseptorlaridan markazga intiluvchi nervlar orkali keladigan impulslar ayniksa katta rol’ uynaydi. Adashgan nervlar kirkib kuyilganda bu nervlarning yadrolari tonusi keskin darajada pasayadi, shuning okibatida adashgan nervlarning uzi kirkib kuyilganda yurak kiskarishlari kanday tezlashsa, markazga intiluvchi shu nervlar kirkib kuyilganda xam yurak kiskarishlari ushanday tezlashadi.

Adashgan nervlar yadrolari tonusiga ba’zi ximiyaviy faktorlar xam ta’sir etadi. Ularning ta’sirini K. Geymans taklif etgan metodika bilan urganish mumkin. Bu metodikada ikki itning kon tomirlari bir-biriga shunday ulanadiki, A itning koni B itning boshiga boradi. Tomirlar ulanganidan sung B itning boshi tanasidan ajratiladi, lekin adashgan nervlar kirkmay koldiriladi. Geymans metodikasida tekshirilayotgan modda organizmga kiritilgach yurakning uziga ta’sir kilishini yoki adashgan nerv yadrosiga ta’sir etib yurak faoliyatini uzgartirishini aniklasa buladi. Darxakikat, mazkur modda A itning koniga yuborilgach B it yuragining ishini uzgartirsayu, B itning koniga yuborilganda uning yurak ishini uzgartirmasa, tekshirilayotgan modda fakat adashgan nervlarning yadrolari orkali ta’sir kilishi ravshan bulib koladi. Buyrak usti bezlarining magiz kavatidan ajralib chikadigan adrenalin, shuningdek, kalsiy ionlari va karbonat angidrid konda kupayib ketganda adashgan nervlarning yadrolari tonusi oshib ketishi shunday yul bilan aniklangan.

Adashgan nervlarning yadrolari tonusi nafas fazalariga xam karab uzgaradi. Nafas chikarishning oxirida va undan keyingi nafas olishda p. vagus yadrolarining tonusi ortadi, shuning uchun yurak urishi siyraklashadi, natijada nafas aritmiyasi kelib chikadi. Adashgan nervlar kirkib kuyilgach yoki organizmga atropin yuborilgach nafas aritmiyasi yukoladi.

Odamlarda ba’zan adashgan nervlarning markazlari tonusi barkaror oshganligi kuzatiladi. Bradikardiya, ya’ni yurak ishining sekinlanishi shundan guvoxlik beradi. Vagal tonus pasayganda yurakning ish ritmi aksincha uzgarib, taxikardiya ruy berishi, ya’ni yurak ishi tezlashishi mumkin.

Yangi tugilgan bolalarda adashgan nervlar yadrolarining tonusi yuk. YAngi tugilgan xdyvonlarning yurak nervlarini kirkib kuyish, shuningdek chakaloklarga atropin yuborib adashgan nervdan yurakka impuls kelmaydigan kilib kuyish yurak kiskarishlari chastotasiga ta’sir kilmasligi xam shundan darak beradi.

Yurak faoliyatining refleks yuli bilan boshkarilishi

Yurak faoliyatini boshkarishda uzunchok miya bilan orka miyadagi markazlardan tashkari, yukorirovdagi bir kancha nerv markazlari xam katnashadi. Oralik miyaning gipotalamus soxasiga ta’sir etilganda yurak kiskarishlari kuchayadi va tezlashadi. Miyachaga va bosh miya yarim sharlari pustlogining motor va premotor zonalariga ta’sir etilganda xam yurak faoliyati uzgaradi. Yurak

• 
  faoliyati markaziy nerv sistemasining sanab utilgan barcha soxalari ishtirokida refleks yuli bilan boshkariladi. Reflektor reaksiyalar yurak kiskarishlarini tormozlashi — sekinlatishi xam susaytirishi (eagal reflekslar) va kuzgatishi — tezlatishi xam kuchaytirishi mumkin (simpatik reflekslar).
  

Turli retseptorlar ta’sirlanganda yurak ishi refleks yuli bilan uzgaradi. Tomirlar sistemasining ba’zi kismlarida joylashgan retseptorlar yurak ishining boshkarilishida aloxida rol uynaydi. Ular tomirlardagi kon bosimining uzgarishidan yoki gumoral (ximiyaviy) ta’sirotlardan kuzgaladi. SHunday retseptorlar tuplangan kismlar-tomirlarning refleksogen zonalari deb ataladi. Uyku arteriyasi ikkiga bulinadigan soxadagi refleksogen zonalarning axamiyati ayniksa katta. Markazga intiluvchi nervlarning shu erdagi oxirlari ta’sirlanganda yurak kiskarishlari refleks yuli bilan sekinlashadi. Bu nervlarning oxirlari pressoretseptorlardan iborat. Bular kaysi tomirlarda joylashgan bulsa, usha tomirlardagi kon bosimining kutarilishi sababli shu tomirlarning chuzilishidan tabiiy ravishda ta’sirlanadi. Pressoretseptorlardan afferent nerv impulslari kelib, adashgan nervlar yadrolarining tonusini oshiradi, bu esa yurak kiskarishlarini sekinlashtiradi. Tomirlarning refleksogen zonasida bosim kancha yukori bulsa, pressoretseptorlardan impulslar shuncha kup keladi. YUrak ishiga ta’sir etuvchi refleksogen zona kavak venalarning ung bulmaga kuyiladigan joyida xam bor, bu venalar devoridan endoteliy ostida retseptor nerv oxirlari mavjud. Kavak venalarda kon bosimi ortishi sababli shu venalarning chuzilishi bu retseptorlar uchun tabiiy ta’sirotdir. Bunda adashgan nervlar yadrolarining tonusi pasayadi, simpatik nerv sistemasi esa kuzgaladi, natijada yurak kiskarishlari tezlashadi va kuchayadi, yurak venalardan arteriyalarga kup kon utkazib, kavak venalardagi kon bosimi odatdagi mikdorgacha pasayadi. Bu fenomen Beynbridj refleksi deb ataladi. YUrak juda kattik ishlayotganda va aorta bilan sinus sagoysshdagi bosim juda ortib ketganda aorta va uyku arteriyalarining refleksogen zonalari yurak urishini refleks yuli bilan tormozlab, kavak venalarning refleksogen zonalari esa, yurak etarli ishlamayotganda uning ishini refleks yuli bilan tezlashtirib, yurak faoliyatining mazkur paytdagi extiyojlariga moslanishini ta’minlaydi. YUrakning uzida: endokardda, miokardda va epikardda xam retseptorlar topilgan; ularga ta’sir etilganda yurak ishi xam, tomirlar tonusi xam uzgaradi. Perikard bushligiga kokain yuborilganda epikarddagi retseptorlardan depressor impulslar kelmay kolishi natijasida kon bosimi barkaror kutariladi. Vagal refleksning klassik misolini utgan asrning 60-yillarida F. Gols tasvir etgan: baka ichagiga sekin-asta urilganda yurak uzok vakt tuxtab koladi. Koringa urilganda yurak tuxtab kolishi odamda xam kuzatilgan. Bu refleksning markazga intiluvchi yuli ichakdan korin nervi orkali orka miyaga boradi va u erdan adashgan nervlarning uzunchok miyadagi yadrolariga etadi. Refleksning markazdan kochuvchi (efferent) yullari usha erdan boshlanadi, bu yullar adashgan nervlarning yurakka boruvchi tarmoklaridan tarkib topgan.

Vagal reflekslarga Ashnerning kuz-yurak refleksi xam kiradi (kuz sokkalariga barmok bosilganda yurak urish soni minutiga 10—20 ta kamayadi).

Ogrituvchi ta’sirotda va emotsional xolatlarda — kurkuv, jaxl, xursandchilik, shuningdek jismoniy ish vaktida yurak faoliyati refleks yuli bilan tezlashadi va kuchayadi. Bunda yurakka simpatik nervlar orkali keluvchi impulslar va adashgan nervlar yadrolari tonusining susayishi yurak faoliyatini uzgartiradi.