Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ҳудудининг тур, туркум турлари, ҳаёт шакли, яшаш муҳити
Жадвал №1

№	Оила номи	Флора таркиби		Ҳаёт шакли					Яшаш муҳит шароити
		Тур-кум	Тур	Бир йиллик	Кўп йиллик	Чала бута	Бута	Дарахт	қум	Шўрхок	Тўқай	Сув ва ботқоқлик	Бегона ўтлар
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14
1	Шўрадошлар	25	57	42	1	6	6	2	24	46	4	-	5
2	Буғдойдошлар	25	33	18	15	-	-	-	14	10	11	4	8
3	Қоқидошлар	20	29	16	12	1	-	-	9	10	15	1	13
4	Карамдошлар	24	27	23	4	-	-	-	6	8	3	1	12
5	Бурчакдошлар	9	17	5	7	3	2	-	6	2	8	-	8
6	Торандошлар	3	13	4	3	-	6	-	8	1	3	3	2
7	Зирадошлар	6	6	3	3	-	-	-	3	-	-	1	2
8	Говзобондошлар	8	12	4	6	-	-	-	8	-	-	-	-
9	Айиқтовондошлар	6	9	4	4	-	1	-	8	2	2	3	-
10	Ёлпиздошлар	4	4	2	2	-	-	-	1	-	2	-	1
11	Зарпечакдошлар	1	5	5	-	-	-	-	-	-	5	-	5
12	Ғижжакдошлар	1	5	-	5	-	-	-	-	-	-	5	-
13	Итузумдошлар	4	6	3	1	-	2	-	1	2	4	-	4
14	Сигирқуйриқдошлар	3	8	3	2	-	-	-	-	-	-	-	4
15	Сутламадошлар	3	6	5	1	-	-	-	4	-	1	-	2
16	Юлғундошлар	2	6	-	-	1	5	-	4	5	1	-	-
17
18	Гулҳайридошлар	3	3	3	4	-	-	-	-	-	1	-	3
19	Рўянгулдошлар	2	3	2	1	-	-	-	-	-	1	-	3
20	Шумғиядошлар	2	5	2	3	-	-	-	4	1	2	-	3
21	Туятовондошлар	5	5	2	3	-	1	-	4	2	-	-	1
22	Лоладошлар	3	4	-	4	-	-	-	4	2	2	-	-
23	Кўкноргулдошлар	2	2	2	-	-	-	-	2	-	-	-	-
24	Рангдошлар	2	2	-	2	-	-	-	-	-	2	-	1
25	Ёронгулдошлар	1	3	-	-	-	-	-	-	-	3	3	-
26	Печакдошлар	2	4	-	3	-	1	-	1	2	1	-	1
27	Зубтурумдошлар	1	2	-	2	-	-	-	-	2	-	1	3
28	Мавунўтдошлар	1	2	2	-	-	-	-	2	-	-	-	-
29	Уччаноқдошлар	1	1	1	-	-	-	-	-	1	-	-	-
30	Қизилбаргдошлар	1	2	-	2	-	-	-	-	-	2	-	-
31	Гултожихўроздошлар	1	2	2	-	-	-	-	-	-	-	-	2
32	Чиннигулдошлар	3	3	2	1	-	-	-	-	-	-	-	2
33	Кендирдошлар	1	1	-	1	-	-	-	-	1	1	1	-
34	Толдошлар	2	3	-	-	-	-	3	-	-	3	-	-
35	Кўвғадошлар	1	2	-	2	-	-	-	-	-	-	2	-
36	Asclipiadacen	1	1	-	1	-	-	-	1	-	1	-	-
37	Жийдадошлар	1	1	-	1	-	-	-	1	-	-	1	-
38	Қирқбўғимдошлар	1	2	-	2	-	-	-	-	-	-	2	-
39	Хилолдошлар	2	2	-	2				1			1	1
40	Номидошлар	1	1	1	-	-	-	-	-	-	-	-	1
41	Қовулдошлар	1	1	-	1	-	-	-	-	-	-		-1
42	Қаламбаргдошлар	1	1	-	1	-	-	-	-	-	-	1	1

Шундай қилиб ёдгорлик ҳудудида тарқалган ўсимлик турларининг ҳаёт шаклига кўра 302 ўсимлик туридан 115 тури бир ва икки йиллик, 98 тури кўп йиллик, 10 тури чала бута, 24 тури бута, 5 тури дарахт ўсимликлардан таркиб топганлиги мониторинг асосида аниқланди. Яшаш муҳит (биотоп) шароитига кўра ёдгорлик ҳудудида тарқалган ўсимлик турлари мониторинг ўтказилганда олинган маълумотга кўра 302 ўсимлик туридаги 115 тури қумда, 94 тури шўрхок ерларда (шўрланиш даражаси турлича бўлган жойларда), 85 тури тўкайда, 22 тури сув ўтлоқ ва ботқоқликларда, 84 тури бегона ўт сифатида ўсаётгани маълум бўлди. Шунингдек уларнинг фойдали хусусиятларига кўра тахлил қилинганда 302 турни 165 таси ем-хашак ўсимликлари, 89 ўсимлик тури эфир мойли, шифобахш ўсимликлар эканлиги, 28 тури толали, 26 тури бўёқбон, 91 тури алколоидли ва глюкозидли, 52 тури озиқ-овқат ўсимликлари эканлиги мониторинг ўтказиш ва кузатиш асосида маълум бўлди.

Юқорида келтирилагн маълумотлардан шу нарса маълум бўлдики, ёдгорлик ҳудуди флорага бир мунча бой, унинг таркибида ҳамма хилдаги ҳаёт шаклларига эга бўлган хилма-хил ўсимлик турлари мавжуд. Улар орасида турли мақсадларда фойдаланиш имкониятига эга бўлган, ландшафт (эдафикитор, индикатор,) ҳосил қилувчи турлари билан бирга, инсон омили таъсирида йўқолиш хавфи остида (қандимни эндим турлари, оқ жангал, қуш жийда, селин, қизғиш астрагал, кормак, черкиз, қуён суяк ва бошқалар) турлари ҳам йўқ эмас.
Қўриқхона ҳудудида тўкайлар элементи сақланиб қолган, лекин уларни қайта тиклаш имкониятлари мавжуд. Шунингдек, бу ерда қумликлар (қумликлар ёдгорликни асосини ташкил қилади). Шўрхок ерлар, ботқоқли ерлар ўтлоқ ва сувли кўллар ҳам бор. Бу биотопларда шу мухит шароитда ўсишга ихтисослашган турли хилдаги ўсимлик турлари тарқалган. Қўриқхона ташкил қилиш асосида йўқолган ва йўқалиш хавфи остида қолган ноёб, камёб ўсимликларни қайта тиклаш келажак авлод учун энг яхши тухфа бўлиши билан бирга ёшларни табиатни қўриқчиси қилиб тарбиялашда ҳам алоҳида аҳамият касб этади.

1. 
   Қуйида ёдгорлик ҳудудида муҳит шароитга (биотоп) кўра тарқалган ландшафт (манзара, қиёфа, фармация, эдификатор) ўсимликларнинг ҳар жиҳатдан аҳамиятини ноёб, ўсимликларнинг биоэкологияси ҳақида тўхталиб ўтамиз.
   

5. Сув ҳавзалари, ўтлоқ ва ботқоқлик ўсимликлар биотопи. Бу биотопга мансуб ўсимликлар 22 турдан иборат бўлиб, уларнинг айримлари сувси тўлиқ ёки ярим ботган ҳолда, бошқа бирлари эса сув юзасида сузиб яшайди. Қолган турлари эса ботқоқлашган ёки ботқоқликларда яшайди. Шундай биотопларда яшашга ихтисослашган, айрим кенг тарқалган ва қоплам ҳосил қилишда етакчи ўринни эгаллаган, амалий ва назарий аҳамиятга эга бўлган эдификаторлар (индикатор) турлари ҳақида маълумот беришга ҳаракат қиламиз.
1. Митти плина – Lemna minor. Бу туркум тур пемнадошлар (ряскадошлар) оиласига мансуб, сувда сузиб яшовчи кўп йиллик ўт ўсимлик. У гулли ўсимликлар бўлимига, мансуб ўсимликлар орасида энг кичик-митти ўсимликларнинг бири бўлиб, бўйи 2-4 мм, эни 2-3 мм га тенг. Гуллари майда, бир жинсли чанггили гулларида 2 тадан чангчи етилади. Уруғчи гуллари ҳам бир жинсли, уруғчисида уруғ куртак ҳосил бўлади. Май август ойларида гуллаб, чангланади ва ниҳоят уруғланади ва уруғ ҳосил қилади. У кўл закан ва бошқа сув ҳавзаларида сув бетини қоплаб олади ва яшил гилам кўринишини ҳосил қилади. У вегетаттив йўл билан осон кўпаяди ва қисқа муддат ичида сув юзасини қоплаб, ўзига хос манзара ҳосил қилади. Лемна Марказий Фарғона чўлларида, секин оқадиган ва тўхтаган сувларда ўсиб ландшафт ҳосил қилади. Лемна туркумига мансуб барча турлар таркибида паранда ва чорва моллари учун зарур бўлган витаминларга ва бошқа моддаларга бой бўлади. Лемна билан боқилган (озиқасига лемна қўшиб) товуқларда бошқа товуқларга нисбатан сер пушт бўлган ва тухумлари кўпайгани амалда исботланган. Шунингдек озуқасмига лемна қўшиб боқилган чорва моллари ва қушларни махсулдорлигини оширишда унинг аҳамияти катта эканлиги тажрибалар асосида исботланган. Шунга асосан товуқ, паранда, чорва молларини боқишда лемна ўсимлигидан фойдаланишни тавсия қиламиз.
2. Қирқ бўғим – eqistum шу номли оилага мансуб, бўйи 40-60 смга етадиган, спора ёрдамида кўпаядиган илдиз пояли кўп йиллик ўт ўсимлик поя ва новдалари бўғинларига бўлинган. Баҳорда қўнғирсимон новдалар ҳосил қилади, у шохланмаган, новда учида спора бошоқлари ва бошоқда споралар хосил қилади. Споралар етилиши билан бу новдалар қурийди ва споралар тарқалади. Сўнгра илдиз поясидан яшил новдалар ҳосил қилади ва бу новдалар шохланган, яшил бўлиши билан фарқланади. Биринчи новдалар спора ҳосил қилувчи, кейинги новдалари эса озиқлантирувчи новдалар дейилади. Споралари апрель-июнь ойларида етилади. У бегона ўт сифатида ариқ ва сой бўйларида, зах ва ботқоқ ерларда кенг тарқалган касмополит ўсимлик. У қалин бўлиб ўсади ва тасмасимон кўринишда манзара ҳосил қилади. Қириқ бўғин яхши шифобахш ўсимлик ҳам ҳисобланади. Унинг ер устки қисми ёз ойларида йиғиб олинади ва соя жойда қуритилади. Унинг шарбатидан ички жарохотларни ва йўтални даволашда фойдаланилади.
Болгарияда ўпка силини ҳамда сийдик чиқарувчи органларда пайдо бўлган касалликларни даволашда фойдаланиб келинмоқда.
Торон - polygonum - торондошлар оиласига мансуб бир йиллик ва кўп йиллик ўсимликлардан таркиб топган. Торон туркумига мансуб турлар турли хил биотопларда яшашга маслашган. Улар орасида айримлари қуриқликда ёки сувга яқин намли жойларда тарқалган бўлса, бошқа бирлари бевосита сувли муҳит шароитида яшайди.