Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

Ёзёвон чўллари ўсимликлари ҳақида умумий маълумотлар.

Маълумки, ота-боболаримиз қадимдан, яъни инсон пайдо бўлгандан буён ўсимлик бойликларидан турли мақсадлардан фойдаланиб келишган. Лекин ҳозирда ҳам ўсимликлар ўз қийматини йўқотгани йўқ. Чунки ўсимликлар дунёси тамонидан яратилган-яратилаётган табиий бойликлар табиат инъом этган бойликлар орасида энг муҳимидир. Ахир инсониятни яшаш учун зарур бўлган кўпчилик маҳсулотларини ўсимликларсиз тассавур қилиш қийин. Улар барча тирик организмларни меъёрида яшашини таъминлайдиган бебаҳо бойликдир. Умуман олганда ўсимликларнинг аҳамияти табиатда ҳам инсон ҳаётида ҳам беқиёсдир. Шунинг учун ҳам уларни ўрганиш қадим замонлардан бошланган. Лекин манбаларда кўрсатилишга Фарғона водийси ўсимликларини илмий асосда мақсадли ўрганиш буюк юртдошларимиз Абу Али Ибн Сино (950-1037), Абу Райхон Беруний (973-1048) давридан бошланган Абу Али Ибн Сино “Тип қонунлари” номли асарида 450 дан ортиқ ўсимлик маҳсулотларидан тайёрлаган дори-дармонлардан турли касалликларни даволашда фойдаланилганлиги ҳақида маълумотлар бор. Бу асарлар ҳозирда ҳам илмий ва халқ табобатида қўлланма сифатида ишлатилиб келинмоқда. Абу Райхон Берунийнинг 5 жилдли танланган асарлари орасида “Сайдана” номли асари фақат шифобахш ўсимликлар ва улардан дори-дармон тайёрлашга бағишланган бўлиб, ўсимликларни кўпроқ дори-дармонлик хусусиятларини ёритиб берган. Шунингдек Фарғона водийсида тарқалган фойдали ўсимликлар ҳақидаги маълумотларни “Бобурномада” ҳам учратиш мумкин.
Водийнинг ўсимлик бойликларини ўрганиш бўйича қанчалик кўп асарлар яратилган бўлсада, улар умумий маълумотлар бўлиб, маълум ҳудудда тарқалган ўсимликлардан самарали фойдаланиш имкониятини бермайди.
Ҳозирги кунда эса ҳар бир ҳудуднинг ўсимлик дунёсини ҳар тамонлама ўрганиш, улар асосида мониторинг ўтказиш, ноёб, камёб, ландшафт ҳосил қилувчи турларини аниқлаш ва улардан илмий асосда самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилиш йўлларини кўрсатиб бериш талаб этилади.
Ўсимлик бойликларидан шу тартибда фойдаланиш тўлиқ илмий йўлга қўйилсагина ҳозирги мавжуд табиий бойликларни келгуси авлодга етказиб бериш мумкин бўлади. Маълумки биз изланишлар олиб бораётган ҳудудлар чўл минтақасига мансубдир. Бу минтақа денгиз сатхидан то 400 метиргача (айрим жойларда бироз юқорига кўтарилиши мумкин) баландликка эга бўлган, жойларни ўз ичига олади. Бу минтақада харорати ўта юқори бўлиши, иссиқ шамолларни вақти-вақти билан эсиб туриши, йиллик ёғингарчиликни кам бўлиши, (100-200мм), қишни совуқ бўлиши ва тупроқлар таркибида ўсимлик учун фойдали бўлмаган, кўпроқ зарарли тузларни бўлиши, қум тепалакларда намни кам бўлиши каби омиллар бу ерларда юқори харакатга, қурғоқчиликка ва зарарли тузларга нисбатан чидамсиз бўлган ўсимликларни ўсиш учун имконият бермайди. Бу ерларда тарқалган ўсимликларни илдиз системаси кучли ривожланган поя ва баргларни тук билан қопланган, баргларни майда, этли ёки барглари қисқарган бўлади. Бундай муҳит шароитда ўсишга мослашган ўсимликлар ксерофит деб юритилади. Айрим бир йиллик ўсимликлар эфемерлар ва кўп йиллик эфемероидлар эса ўзига ҳос бўлиб, улар йиллик номли ойларида тўлиқ ўсик ривожланиш даврини ўтаб улгийди. Иссиқ кунлар бўлиши билан (май-июнь) уларни ўрнини кўп йиллик ўсимликлар эгаллайди. Уларни илдизи ва поясининг остки қисми, пиёзи, илдиз пояси, хуллас ер остки қисми қолади ва шу органлари билан келгуси йилда яна янгуланувчи куртакларидан янги ниҳоллар ҳосил бўлади. Иссиқ кунларда уларни кўпчилигида ер устки поя ва барглари қуриб самонга ўхшаш кўриниш олади.
Эфемерлар (қисқа кунли бир йиллик ва эфемероидлар) қисқа кунлик кўп йиллик ўз эволюциясида йилнинг намли даврида тўлиқ ҳаёт циклини ниҳоясига етказиб улгийди ва наслини сақлаб қолади. Улар кузда нам кўп бўлса уруғлари ёки ер остки куртакли қисмлари униб ерларни, қумтепаликларни юза қисмини (кўпроқ ноябрь ойларида) ям-яшил майсаларга айлантирилади.
Агар куз қуруқ келса, уруғларни униб чиқиши ва ер остки органларидан (пиёз бош илдизпоя) қисмларидан ўсиб ниҳол ҳосил қилиш кузатилмайди.
Янги ниҳолларни ҳосил бўлиши баҳорда кузатилади ва май ойига қадар ўсиш ва ривожланиши ниҳоясига етади ва ер устки қисми самон кўринишни олади. Айрим йиллар куз, қиш ва баҳор ҳам қурқуқ келади, натижада уруғларни ўниб чиқиши, ер остки органларидан янги ниҳолларни ҳосил бўлиши куз, қиш ва баҳорда ҳам кузатилмайди. Лекин тупроқ таркибида уруғлар, пиёзбошлар, илдизпоялар ва бошқа озиқа моддали тугунакларнинг асосий қисми сақланиб қолади ва келгуси йили нам етарли бўлган мавсумда (куз, қиш ёки баҳорда) улар ўниб, ўсиб ер юзасини яшил майсалар билан қопланиш тажрибаларда аниқланган.
Қум тепаликларини, қир ва адирларни кузда ёки эрта баҳорда ям-яшил майсалар билан қопланиб ўзига хос кўришиш ҳосил қилиш эфемер ва эфемероидлар тўрайлидир. Чўлда ҳам адирда ҳам баҳорги ем-хашак ўсимликлари асосан эфемер ва эфемероидлардан ташкил топган. Қумларни устки қисми баҳор ойларида ёппасига кетган ям-яшил ўсимликлар билан қопланади. Уларни таркиби тортола мохлари (йўсинлар), эфемер ва эфемероидлардан иборат бўлиб, улар орасида кандим, черкез, саксовул, қуён суяк, оқ жангал, бироз шўрлашган жойларда юлғун турлари учрайди. Булар орасида юлғун турлари хилма-хил шароитларда қалин бўлиб ўсиб юлғунзорларни хал қилади. Энг муҳими қумлар кўчиб юлғун тепасини босса ҳам у қўшимча илдизлар хосил қилиши туфайли қумга кўмилмайди, ўсишдан тўхтолмайди. Шунинг учун ҳам юлғунларни текисликда ҳам 10-15 метрли қумтепалар устида ҳам меёрида ўсаётганини кўриш мумкин.
Айрим йиллар ёғингарчилик кўп бўлиб, ўт ўсимликларни баланд бўйли бўлиб ўсишга сабаб бўлади ва бундай йиллари ўтлоқлардан нафақат чорва молларини боқадиган айлов, балки улардан ем-хашак (пичан) тайёрлаш мақсадида ҳам фойдаланиш мумкин. Маҳалий аҳоли бу ерлардан қадимдан чорва молларини боқиш мақсадида фойдаланиб келган. Лекин чорва молларини йил давомида боқиш, улардан самарали фойдаланиш имкониятини бермайди, қум тепаликларни йил давомида пайхон қилиниши ўсимликларни меёрида ўсиб ривожланиш учун имконят бермайди. Айниқса баҳорда уруғлардан ўниб чиқаётган ниҳолларни йўқолиб кетишга олиб келади.
2014 йил Ёзёвон чўлларида олиб борилган кузатишлар натижасида май ойининг биринчи ўн кунлигида ўсимлик уруғларини (қандим, черкиз, саксовул, қуён суяк) ўниб, яшил кўриниш ҳосил қилган бўлса, уларни чорва моллари одамлар тепкилашиб юборгани, шу йилнинг июнь ойининг биринчи ўн кунлигида олиб борилган кузатишларда маълум бўлди.