Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

Маниторинг бўйича информация бериш формаси.
Ўсимликлар дунёсининг ҳаёти ҳақида маълумотлар.

1. 
   Табиий ҳудудининг номи-Ёзёвон чўллари табиий давлат ёдгорлиги.
   

2.Экосистема номи-Голофит ўсимликлари.

3. 
   Вилоят-Фарғона вилояти
   
4. 
   Туман –Ёзёвон
   
5. 
   Умумий майдон- га 1821
   
6. 
   Ўрганиладиган майдон-1821 га
   
7. 
   Рўйхатга олинган сана-19.06.2014.
   
8. 
   Ҳисобот ишларини олиб борилган вақти- 10⁰⁰ дан 16⁰⁰ гача.
   
9. 
   Ҳисобга олинган кун хавоси –қуёшли.
   

Ўсимликларни ҳисобга олиш
№	Ўсимлик турлари номи	Хаёт шакли	Порометр	Мўллиги	Ниҳол	Қирқилган кесил-ган	Ёши	Турга берилган балл.
1	Қорасаксавул	дарахт	2	2	2	1	2	2
2	Оқ саксавул	дарахт	1	1	2	1	2	1.5
3	Қуён суяк	Бута	1	1	1	-	2	1
4	Черкез	Бута	1	1	1	-	2	1
5	Юлғун	Бута	3	3	3	-	2	2.5
6	Астрагал	Бута	2	2	1	-	1	1.1
7	Оқ жангал	Бута	1	2	1	-	1	1
8	Янтоқ	Чала бута	2	2	1	-	1	1.5
9	Фарғона шувоғи	Кўп ўт	2	2	1	-	1	1.1
10	Қандим	Бута	2	2	1	-	2	1.5
11	Лайлак тумшуқ	Бир ўт	2	2	1	-	2	1.5
12	Эркак селин	Кўп ўт	2	2	1	-	1	1.2
13	Урғочи селин	Кўп ўт	1	1	1	-	1	1
14	Илоқ	Кўп ўт	1	1	1	-	1	1
15	Арпағон	Бир ўт	2	2	1	-	1	1.5
16	Ялтир бош	Бир ўт	2	2	2	-	2	1.7
17	Ёвшан шувоқ	Чала бута	1	1	1	-	1	1
	Жами:		28	29	22	2	27
	Ўртачага		2	2	2	-	2	1.5

Қум ўсимликлар экосистемаси бўйича ўтказилган маниторинг натижасида ўртача балл 1,5 га тўғри келмоқда. Бу кўрсаткич асосида қум ўсимликларига инсон ва бошқа омиллар таъсирини яхши деб бўлмайди. Демак ўсимликлардан фойдаланишда камида бузорлик ҳосиллари 03 бўлсада ҳамма учраб турганликларидан далолат беради. Лекин 20 йиллардан олдинги холатига нисбатан олганда оз бўлсада олдинга силжиш бор. Ўйлаймизки кейинги йилларда бу кўрсаткич ижобий тамонга кескин ўзгаради. Чунки қонун қоидаларга риоя қилиш, тартибсизликларга чек қўйиш борасида анча ишлар амалга оширилди.
Қўм ўсимликлари (псомморил) экосистемаси бўйича танланган майдонда (участка) олиб борилган кузатишлар натижасида олинган кўрсаткичлар

Белгилар признак	Ўлчамлар параметр	Баллар
Қалинлиги -полнота	ўртача	2
Ўсиш - подрост	кам	1
Кесилган - подрубки	Ўта кам (1-2)	2
Ёши - возраст	кам	2
Псомморил экосистемасида 2+1+2+2=4 =1.8			1.8 Ўртача 1.8

Индикаторларнинг ҳолатини аниқлашда қуйдаги кўрсаткичдан фойдаланилади: одатдагидек – обқчная (3балл), кам-редка (2 балл), йўқ – отсуствует (1 балл)

Дарахт ва буталар-қум ўсимликлари 16.05.2014
1	Қорасаксавул	Мавжуд	Одатдагидек	3
2	Қуён суяк	Мавжуд	Кам	2
3	Оқ жангал	Мавжуд	Кам	2
4	Черкез	Мавжуд	кам	2
5	Юлғун	Мавжуд	Одатдагидек	3
Кўп йиллик ўт
6	Эркак селин	Мавжуд	Кам	2
7	Янтоқ	Мавжуд	Одатгидек	3
8	Илоқ	Мавжуд	Кам	2
	ўртача			2,5

Юқорида номлари келтирилган ўсимлик формациялари таркибига кирувчи ўсимликларнинг рўйхати қуйидаги жадвалда берилган.

Майдончалар рақами №	12	13	14	15
Ассоциация номи	қорасаксавул	Черкез-қорасаксавул	Қандим йиллик	Бир шўрак
Ерни ўсимлик билан қопланиши фоиз ҳисобида	60-70	50-60	45-55
Турлар сони	22	24	21

Дарахт, бута ва чала буталар

1	Haloxylon appylium	Sp^3	Sp^2	-
2	Populus pruinosa	-	-	Sol
3	Salsola richter	Sp^1	Sp^1
4	Artemisia diffusa	-	Sol	Sp^1
5	Calligonum litvinovivi	Sol	Sp^1	Sp^2
6	Kochia prasterata	Sol	-	-
7	Lusium rutbenicum	-	Sol	-
8	Salsala arbuscula	Sol	-	Sol
9	S. Oritntalis	-	-	Un
10	Tamorix ramasissimo	Sol	-	Sol
	Кўп йиллик ўтлар
11	Alhagi canesctns	Sol	Sp^1	Sp^1
12	Aristida pennata	Sol	Sol	Sol
13	A.Karelinii	-	Sol	Sol
14	Artemisia ferganensis	Sol	Sol	Sp^2
15	Carex phusoides	Sol	Sol	Sp^2
Бир йилликлар
16	Agrio phullum minus	-	Sp^1	Sp^1
17	Ateplex tatarica	Sol	-	-
18	Climocoptera lanata	Sol	Sol	Sp^2
19	Charispermum Lehmaniqnum	Sol	Sol
20	Heliotropum misranthum	Sp^1	Sp^1	Sp^2
21	Horaninovi ulicino	Sol	Sp^1	Sol
22	Kochia odantortera	Sol	Sp^1	Sol
23	K. Iranila	-	Sol	-
24	Matricarta recutita	Sol	Sol	-
25	Salsola destitera	Sol	Sol	Sol
26	S. Paulseni	Sol	Sp^1	Sp^1
27	Bromus oxuodan	Sp^1	Sol	Sol
28	Senecia subdentata	Sp^1	Sol	Sol
29	Papover Pavoninum	Sol	Sol	Sol

Жадвалдан шу нарса маълум бўлдики, қора саксовул формациясига мансуб ўсимлик турлари сони жихатдан бир бирини кескин фарқ қилмайди, фақат турларни қопламни шаклланишидаги иштироки ва қисман турлар таркиби билан фарқ қилди холос. Албатта бу формация кўрсаткичи, типга мансуб турлар сони кўп.
Умумман олганда Ёзёвон чўлларида тарқалган 302 ўсимлик турининг 85 тури тўқайларда, 115 тури қум ва қум оралиқларида, 22 тури сув, ботқоқлик ва ўтлоқларда, 94 тури шурли ва шўрхок ерларда тарқалгани маниторинг асосида аниқланди. Шунингдек камёб, ландшафт хал қилувчи, захиралари камайиб бораётган, хом-ашё (озиқ-овқат, ширабахш, ем-хашак) ўсимликларни сақлаб қолиш мақсадида водийнинг Ўзбекистонга қарашли қисмида қўриқхона ташкил қилинса, у илмий изланишлар олиб бориш, йўқолган ва йўқолиш хавфи ойида турган ўсимлик ва ҳайвонларни сақлаб қолиш, кўпайтириш, табиий бойликларни қайта тиклаш, ёшларни табиатга қизиқтириш, экскурсия ўтказиш учун марказ бўлиб қолиши мумкин.
Хулоса ва тавсиялар

1. 
   Ёзёвон чўлларида олиб борилган илмий изланишлар ва ўтказилган маниторинглар асосида, ҳудудда 302 та ўсимлик тури, 188 та туркум, 42 та сони, 5 та синф ва 4 та бўлимга мансуб ўсимликлар тарқалгани аниқ бўлди.
   
2. 
   Умумий турни 22 тури, ўтлоқ, ботқоқлик ва сув ҳавзаларида, 115 тури қумли чўлларда, 131 тури шўрлашган ва шўрхок ерларда, 85 тури тўқайда ўсаётган маълум бўлди.
   

Тавсиялар: Ёзёвон чўллари табиат давлат ёдгорлик ҳудудида тарқалган ўсимлик бойликларини ўргатиш, маниторинг ўтказиш ва бу бойликлардан самарали фойдаланиш бўйича қуйидагилар тавсия қилинади:

1. 
   Ёзёвон чўллари табиат ёдгорлиги ҳудудида тарқалган ўсимликлар, фитоценез, унинг белгилари (тур таркиби, аспект ва фазалар, яруслик ва мўллик, қоплам ва яшовчанлик) ни ҳар тамонлама ўрганиш ва маниторинг ўтказиш асосида экосистемада содир бўлган ўзгаришлар аниқланди ва бу ўзгаришлар деярли ижобий (ўртачадан юқори) эканлиги маълум бўлди.
   

Ҳозирги кунга келиб инсон омилининг салбий таъсирларига деярли чек қўйилди, олди олинди, оқибатда деярли барча экосистемаларда ижобий тамонга ўзгариш, силжиш йил ортиб бермоқда.

2. 
   Камёб ва ноёб фойдали ўсимликларни имконият даражасида сақлаб, қолиш кўпайтириш, парвариш қилиш, улар устидан мунтазаб назоратни ўрнатиш. Тадбирлари ўз вақтида амалга топширилса, барча экоситемаларни олдинги холати қайта тикланиш шубхасиз, деб биламиз.
   
3. 
   Изланувчан, меҳнатсевар вилоят табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси ходимлари ва ўрмон хўжалиги ходимлари бу оғир масулиятли ва шарафли ишни амалга оширадилар ва халқимиз дуосини олишга муяссар бўладилар деган умиддамиз.
   
4. 
   Ёдгорлик ҳудудидаги ўсимлик бойликларини замон талаби даражасида қўриқлаш ва муҳофаза қилиш учун барча имкониятлардан самарали фойдаланиладилар ва бу бойликларни келгуси авлодга тўлиғича етказишдек улкан вазифаларни амалга ошириб, халқимиз ишончини оқлайдилар деб ишонамиз.
   
5. 
   Ёзёвон чўллари табиат давлат ёдгорлиги ҳудудидан илмий, экологик, маъмурий, эстетик, соғломлаштириш, туризм мақсадларига фойдаланишга эътиборни янада кучайтириш, улардан фойдаланиш бўйича илмий асосланган режа тузиш ва уни аста-секин режа асосида ҳаётга тадбиқ қилиш лозим деб биламиз.
   
6. 
   Турли мақсадларда фойдаланиладиган ҳудудларни ажратиш ва уларни муҳофаза қилиш, мунтазам назорат қилишни таъминлаш ва хар уч йилда ўсимлик ва ҳайвонот дунёси бўйича ўзгаришларни аниқлаш мақсадида маниторинг ўтказиш, камёб ва ландшафт ҳосил қиладиган ўсимликларни аниқлаш, инсон омилининг салбий таъсирларига қаътий чек қўйиш, ўзбошимчалик йўл билан дарахт ва буталарни кесиб олиш учун қилинадиган барча харакатларни олдини олиш, қоида бузувчиларни жарима солиш йўли билан жазолаш зарур деб биламиз.
   
7. 
   Қумликларни ўз ўрнида сақлаб қолиш ва мустахкамлашда саксовул, қандим черкис, қуён суяк, кумуш жангал, оқ жангал, селии, янтоқ ва бошқа ўсимликлардан фойдаланиш муаммоларини хал қилиш.
   
8. 
   Марказий Фарғона чўлларида қўриқхона ташкил этилса, унинг табиий хилма-хил камплексларини, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини, уларнинг генафондини (ирсий) сақлаб қолиш ва табиий ўзгаришлар устидан маниторинг ўтказадиган илмий тадқиқот марказига эга бўламиз.
   
9. 
   Қўриқхона Фарғона вилоятининг Ёзёвон туманидаги Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорликлари базасида ташкил этиши мумкин.
   
10. 
    Ҳозирги кунда ёдгорлик ташкил этилганига 20 йил тўлди. Ўтган йиллар давомида қумларни, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини табиий холда сақлаб қолди, йўқолиш хавфи остида қолган ўсимлик ва ҳайвонот дунёси учун шароит яратиб берди ва қаътий назорат остига олинди.
    
11. 
    Водийнинг чўл қисми учун хос бўлган ҳамма холдаги табиий кўринишларни ўзида мужассамлаштирилган қўриқхонасининг ташкил этиш, нафақат водийда яшаётган балки, чет эл саёхлари учун ҳам келиб кўришга арзийдиган Марказий қўриқхонага айланиши мумкин қўриқхона ҳудудидадан соғломлаштириш маркази, тажрибалар олиб борадиган илмий марказ, Ўзбекистонлик табиат майдонлари ва чет эллик саёхлар учун экскурсиялар ўтказиш мақсадида фойдаланиш, сўзсиз иқтисодий жихатдан фойда етказувчи масканига ҳам айланиши мумкин.