Ёзёвон чўллари давлат табиат ёдгорлиги ўсимликлар дунёси бўйича мoниторинг ўтказиш

Ўсимликлар дунёсининг ҳолати ҳақида маълумотлар.

1. 
   Табиий ҳудуднинг номи-Ёзёвон чўллари табиий давлат ёдгорлиги.
   
2. 
   Экосистеманинг номи- Тўқай экосистемаси.
   
3. 
   Вилоят-Фарғона вилояти
   
4. 
   Туман-Ёзёвон
   
5. 
   Умумий майдон 1821 га
   
6. 
   Ўрганилган майдон 1821 га
   
7. 
   Рўйхатга олинган кун-сана 20 IV. 2014.
   
8. 
   Рўйхатга олиш вақти соат 10-дан 16-гача
   
9. 
   Рўйхатга олиш вақтидаги об-хаво қуёшли
   
10. 
    Ўсимликлар рўйхати
    

№3 21.IV. 2014.

№	Ўсимликлар тури	Мўл-лиги	Норматив	Ниҳол подро-ст	Кесилган	Ёши	Хаёт шакли	Турга берилган бал
1	Янтоқ- Alhadi sparsifolia	1	1	2	-	2	Чал-бута	1.1
2	Шилдирбоши- Sterofiza	1	1	2	-	1	Кўп ўт	1
3	Маймунжон-Rubus caesius	2	2	2	-	3	бута	2
4	Сарсобил- Asparagus persicas	1	1	2	-	2	Кўп йил	1.2
5	Олабута-Atriplex thumergifolia	1	1	2	-	2	Кўп йил	1.2
6	Қушжийда-Elaeaynus angustifolia	2	2	2	1	2	Дарахт	2
7	Тўранғил- Populus pruinosa	1	1	2	1	3	Дарахт	2
8	Ширинмия-Cynanchun sibiricum	1	1	2	-	2	Кўп ўт	1.2
9	Юлғун- Tomarix	1	2	2	-	3	Бута	2
10	Қамиш- Phragmites communis2	2	2	3	-	3	Кўп ўт	1.2
11	Эчки тол-Salix Sondorica	1	1	1	-	1	Дарахт	1
12	Лўх-Typha latifolia	2	2	3	-	3	Кўп ўт	2
13	Наматак-Rosa	2	2	1	-	2	Бута	1.5
14	Кумуш жангал-Yalemadendron	1	1	1	-	1	Бута	1
15	Шарқ шанчупи- Clematis orientalis	2	2	2	-	2	Бута	2
16	Тукдор чангчили жангал- Lycium ruthenicum	1	1	1	-	1	Бута	1

Маниторинг ўтказиладиган экосистемани қуйидаги баллар суммаси бўйича баҳоланади.

Тўлиқлик- Самкж утнқй (3 балл), ўртача 12 балл, сийраклашган (1 балл), 1-2 та-единечнии (0 балл)
Подраст (ёш ниҳоллар-кўп (обийини), (3 балл), Ўртача (2 балл), йўқ (1 балл)
Кесилган дарахтлар-йўқ (3 балл) кекса индивудларсиз (2 балл), ёш индивудларсиз (1 балл).
Баллар йиғиндиси экосистемасининг умумий бахосини беради. Хар бир кўрсаткич бўйича баллар жамланди ва баҳолашлар сонига бўлинади. Холатнинг ўртача балли чиқади. Балл қанча юқори бўлса (3 балл) экосистема ичига. Яхши сақланган бўлади. Тўқай экосистемаси бўйича танланиб тасвирланган майдонлардаги ўсимлик холати бир хилда эмас. Учинчи жадвал бўйича ўртача кўрсаткич 1,5 балл ёки ўртача эканлиги маълум бўлди, бошқа эса 2 ёки улардан ортиқроқ балга тенг. Умуман ўртача балл ижобий.
Бошқа қолган индикаторлар холати (асосан ўт ўсимликлар ҳолати) қуйидаги кўрсаткичлар асосида аниқланди-мавжудлиги (наличие) бунга қуйидаги белгилар тўғри келади.
Оддатдагидек-обқчная (3 балл) кам (редкая) (2 балл), йўқ (отсутствият 1 балл) терлидир. Бундай экосистемаларда баллар суммаси ижобий ҳисобланади. Агар экосистемада бегона ўтлар тури ва сони кўп бўлса, бу экосистемада қоидалар бузулганлигидан далолат бўлади. Лекин бундай холат кузатилмади.
21. IV-2014 й.

Дарахт ва буталар тўқайда
№	Ўсимлик номи	Наичик-мавжуд	Ойдагидек обқчная	Баллар
1	Қуш жийда	Мавжуд	Кам-редка	2
2	Юлғун	Мавжуд	Одатдагидек кўп	3
3	Шарқ илончўли	Мавжуд	Одатдагидек кўп	3
4	Кумуш жангал	Мавжуд	Кам-редка	2
5	Наъматак	Мавжуд	Кам-редка	2
6	Маймунжон	Мавжуд	Кам-редка	2
Кўп йиллик ўтлар
7	сарсабил	Мавжуд	Кам-редка	2
8	Ширинмия	Мавжуд	Кам-редка	2

Ўртача балл. 2+3+3+2+2+2-8=2 балл. Бу яримдан юқори, майдон учун ижобий, демак кейинги йилларда ўсимликларни сақлаш ва ҳимоясига қилишга алоҳида эътибор берилган.
Тўқай экосистемасида танланган майдонда (участкада) олиб борилган маниторинглар натижасида олинган кўрсаткичлар қуйидаги жадвалда берилган.
21. IV-2014 й.

№	Белги	Улчов-парометр	Баллар
1	Полната-тўлиқлиги (зичлиги)	Ўртача	2
2	Подрост-Ёш ниҳол (дарахтда)	Ўртача	2
3	Порубка-кесилган дарахтлар	Якка-якка	2
4	Возост-ёш	Ўртача	2
		Ўртача	2

Кузатиш ва маниторинг олиб борилган майдонларда ўртача кўрсаткич 2 балл. Тўқай экосистемасини яхши сақланганлигидан далолатдир. Инсон ва бошқа омилларнинг экосистемасига салбий таъсири сезиларли эмас. Бу экосистема учун ижобий баходир.

II. Ботқоқли (сувли ботқоқли) ўсимликлар типи.
Формацияни номидан ҳам кўриниб турипдики, ўсимликлар тарқалган майдонлар сувли, ботқоқли, ботқоқлашган ёки сернам бўлиши билан характерланади. Бу типга мансуб формациялар кўп бўлсада, лекин биз фақат Ёзёвон чўлларида учрайдиган энг. Характерли формацияларгагина тўхталиб ўтамиз.
1. Қамишли ботқоқ. Қамишли формация (Phragiteto Communis). Бу формацияда қамиш эдификатор, у ландшафтли, қиёфани белгилайди. У сернам, ер ости суви юзалама жойлашган ва унчалик чўқур бўлмаган сув ҳавзаларида тарқалган. Унинг бўйи 4-6 метрга қадар боғлиқ бўлади ва одам юриш мумкин бўлиши қалин қамишзорларни ҳосил қилади. Лекин қуруқлик тамон юриш билан узунлик бўйи қасқариб боради. Қуруқ жойга ўтиш билан қамишлар орасида шўражриқ, Salicornia herhaceaf, suaeda турлари, оқбош, сибир сутпечаги, юлғун ва бошқа ўсимликлар ҳам ўсаётгани кўриш мумкин.
2. Янтоқли шўражриқли шўрхок ўтлоқ-Aeluropodeta формацияси. Бу формация текисликда, шўрлашган ўтлоқли-ботқоқли майдонларда учрайди. Лекин ҳозирги кунда улар эгаллаган майдонларнинг кўп қисми ўзлаштирилган ва маданий ландшафтларга айлантирилган. Бу ердаги ўсимлик қопламида шўражриқ эдикаторлар сифатида шаклланган. Шўражриқ билан бирга бу ерда ўта нам тупроқ таркибида ғиж бўлган шароитга мослашган ўсимликлар оқ бош, ширинмия, оқ шувоқ (фарғона шувоғи) кабилар ҳам учрайди.
Утлоқли ботқоқли ўсимликлардан ташқари бу типга бевосита сувда яшовчиларни ҳам киритиш мумкин. Сув ўсимликлари орасида кенг тарқалган, сув юзасида сузиб яшовчи ўсимликлардан бири Митти лемнадир. У Марказий Фарғона чўлларида, шу жумладн Ёзёвон чўлларидаги сув ҳавзаларида кенг тарқалган. У шу қадар вегетатив йил билан тез кўпаядики, натижада қисқа муддат орасида бутун сув юзани қамраб олган холда яшил гулан ёзгандай кўриниш ҳосил қилади. У кўпчилик холларда суф холда ландшафт ҳосил қилади. Лемка юксак ўсимликлар орасида энг кичиги, лекин хўжалик аҳамияти жиҳатидан бошқа фойдали ўсимликлардан қолишмайди.
Қирқ бўғим+Eggisetum сув қирғоқларида кўплаб ўсади ва ландшафт ҳосил қилади. Қирқ бўғим ариқ бўйларида, сув ҳавзалари қирғоғида ўсиб тасмасимон, баъзан узлик-узлик тасмасимон кўринишда манзара ҳосил қилади. У захарли, шифобахш, шу билан биргаликда бегона ўт ҳисобланади. Уни илдизпояси кучли ривожланган, шунинг учун ҳам озуқа, жой учун рақобатбардош, ўзга ўсимликларни ўзлари эгаллаган майдонлардан сиқиб чиқара олади.
Торондошлар оиласига мансуб кўп ўсимлик турлари, жумладан торон туркумининг томирдори, сув қалампири, келинтили каби туркум турлари ҳам сув ва ботқоқларда ўсади. Улар ҳам кўпроқ тасмасимон кўринишда соф холда, кўпроқ торон турлари аралаш холда ландшафт ҳосил қилади. Туркум тарларининг кўпчилиги шифобахш фойдали ўсимликлардир.
Ғижжак туркумига мансуб турлар ҳам сувда яшайди. Уларнинг Марказий Фарғона, шу жумладн Ёзёвон чўлларидаги сувли жойларда учрайди ва биргаликда аралаш холда ўсиб хар хил кўринишда ландшафт ҳосил қилади.
Лўҳ-қўға – бу туркумга мансуб ўсимлик турларинг 4 тури Марказий Фарғона чўлларида сув ҳавзаларида кенг тарқалган. У соф холда бир туркумга мансуб турлар биргаликда қалин бўлиб ўсади ва катта майдонларни ишғол қилади. Туркум турларининг илдизпоялари кучли ривожланган, рақобатга чидамли, ўзга ўсимликларни сиқиб чиқара олади. Улар баланд бўйли бўлгани учун ўзга ўсимликларни ораларига кириб ўсишга имкон бермайди.
Қоратезак ҳам сув ўсимликлардан бирга бўлиб, вегетатив йўл билан осон кўпаяди ва шу ҳисобига ареалини кенгайтира олади. У чорва моллари учун яхши озуқа ҳисобланади. Қоратезак закон ва ариқ қирғоқларида, кўл атрофида яхши ўсиб ривожланади. У совуққа ҳам бардошли ўсимлик. Қоратезак узлик-узлик холда тасмасимон ландшафт ҳосил қилади.
Бу ерда дарахт ва буталардан. Tamarix hispida, Calligonum margelanica, Halostacbys belangeriana, Halimadendron haladendron, тўронғил каби ўсимликлар учрайди. Бу формация ўзига ширамияли-шўражриқ, янтоқли шўражриқ, кармакли-шўражриқ, тўронғилли-шувоқ каби ассациацияларини бирлаштирган. Лекин бу ерлар ҳозирги кунда деярли экин майдонларига айлантирилган. Булар орасида кичик майдонларда бўлсада сақланиб келгани-янтоқли шўражриқли ассациациядир. Бунга бир майдонга танланиб, гиоботаник жихатдан тасвирланган.
8-майдонча (12-VI-2014 й) ёдгорлик ҳудудининг марказига яқин жойлашган. Бутали янтоқли шўражриқли ассотция- Aeluropodetum- Truticoso-Anhagosum. Ботқоқли ўтлоқ тупроғи. Ўтлоқ икки ярусли биринчи ярус 40-50см-Alhagi sparsifolia: 2 ярус шўражриқ 10-15 см. Ерни ўсимлик билан қопланиши 85-95% бу ерда якка холда бўлсада кумиш жангал, Turkamansum, limonium, gmelinii, tamarih pentandra, ўт ўсимликлардан; шўражриқ (Cop²), янтоқ (Cop²), salicornia Herbacea (Sol), Bassiya hussopifolia (Sol).