Dunyo kartalarini tuzishda ishlatiladigan to’g’ri burchakli

3. КАРТОГРАФИК ПРОЕКЦИЯЛАРНИНГ ТУРЛАРИ

Картографик проекциялар бир-бирига бо\лиқ бўлмаган икки хил хусусиятлари яъни каталик хусусиятлари ва каротографик турларига кўра бўлинади. Картографик проекциялар хатолик хусусиятларига кўра тенг L, ли тенг майдонли ва ихтиёрий проекцияларга бўлинади. Ихтиёрий проекциялардан тенг оралаиқли проекциялар кўпроқ қўлланилади.

Тенгбурчакли проекцияларда L, хатолик бўлмайди. Бундан проекциялардаги географик карталарнинг ҳамма еридан, ҳамма йўналишларида
DUNYO KARTALARINI TUZISHDA ISHLATILADIGAN TO’G’RI BURCHAKLI SILINDRIK PROEKSIYALARNI ODDIY USULDA CHIZISH.

1:350 000 000 masshtabli to’g’ri burchakli silindrik proeksiyani chizish uchun dastlab uning globusdagiga nisbatan necha marta kichraytirib olinganini aniqlash lozim. Buning uchun 1:50 mlnni 350 mlnga bo’linadi: 50 mln : 350 mln қ 0,14.

Binobarn, 1:350 mln, masshtabli kartaning proeksiyasini tuzish uchun hamma o’lchamlar 0,14 marta kichraytiri- ladi. Masalan: bizning misolimizda paralellar 20ºdan meridianlar har 30ºdan o’tkazilishi kerak. Qutblar to’g’ri burchakli silindrik proeksiyalarda berilmagain uchun geografik obektlar 80ºli paralelgacha tasvirlanadi. Ish quyidagi tartibda bajariladi.
a) Globusda ekvator uzunligini o’lchab, uni 0,14ga ko’paytiriladi. Chiqqan uzunlikni qog’ozga teng 2 ga bo’lib chiziladi. Globus ekvatorida 2 meridian oralig’I 34 mmga teng bo’lib, globusda bunday 2 meridian oralig’i 24 ta. (360º:15ºқ24).
Bundan 34mm x 24қ816mm (1:50mln masshtabli globusning ekvator uzunligi). Buni 1:350mln masshtabga keltirish uchun 0,14ga ko’paytiramiz: 816 x 0,14қ 114,2mm Bu uzunlikni, ya’ni 114,2 mmni teng 2ga bo’lsak 57,1 mmdan bo’ladi. Buni boshqa yo’l bilan ham hisoblasa bo’ladi,ya’ni yer ekvatorining uzunligi – 40070 kmni chizilayotgan karta masshtabiga bo’linadi.
4007000000 sm қ 11,42sm yoki 114,2 mm
350000000 sm
b) Oldindan hisoblab chiqilgan ekvator chizig’ida meridian o’tkiziladigan o’rtadagi (.)dan o’ng va chap tomonlarda 9,5mm dan o’lchab meridianlar o’tkaziladigan (.)lar belgilanadi. Shundan keyin bu belgilangan (.)lar danbir-biriga parallel qilib har 30ºdan meridianlar o’tkaziladi va 2 chekkadagi meridianlarda parallellar o’tadigan nuqtalar belgilanadi.
v) Chekka 180º meridianlarda 20ºli parallellarning o’rnini topish uchun globusga 20ºli parallel orasi o’lchanib, uni 0,14ga ko’paytiramiz. Olingan 6,2mm qiymatni chekka meridianlarda belgilab, so’ng tutashtiramiz. Undan keyin parallellarning qiymatlari yozilib, globus asosida geodrafik ob’ektlar tushiriladi va karta jihozlanadi.
To’g’ri silindrik proeksiyada ekvatordagi kichik aylana ekvatordan uzoqlashgan sari parallellar bo’yicha kengayib, katta ellipischaaylanadi. Binobarn,deyarli 40º kengliklarda qutblarga tomon joylashgan hamma hududlar parallellar bo’yicha kengayib, o’z shaklini butunlay o’zgartirib yuboradi.
Yuqori kenglikdagi geografik ob’ektlarning maydoni bir necha marta kattalashsa ham, shaklini o’zgartirmasdan tasvirlashda berardi. Merkator 1559 yili taklif etgan to’g’ri burchakli silindrik proeksiyadan foydalaniladi.
Ekvatordan uzoqlashgan sari xatolik natijasida yuqori kenglikdagi geografik ob’ektlar maydoni bir necha marta kattalashsa ham, shaklini o’zgartirmasdan tasvirlashda Gerord Merkator 1559 yili taklif etgan to’g’ri burchakli silindrik proeksiyadan foydalaniladi. Biz quyidagi proeksiyani chizish yo’llari bilan tanishib chiqamiz:
a) Merkator proeksiyasida ham to’g’ri silindrik proeksiyadagi kabi hamma parallellarning uzunligi bir xil bo’ladi. Ekvator uzunligi ham parallellar uzunligi kabi yuqoridagi usulda aniqlab chiziladi. Ekvator chizig’ining o’rtasidan o’ng va chap tomonlarini teng 6 tadan bo’lakka bo’lib chiqamiz, ya’ni 360ºli ekvator chizig’ida meridianlar har 30º dan o’tkazilsa, bosh meridiandan o’ng va chap tomonlarda 6 tadan meridian o’tkaziladigan (.)lar har xil bo’ladi.
b) Meridianlar bo’yicha ekvatordan parallellargacha bo’lgan masofalar jadval asosida hisoblanadi. Buning uchun ekvatordan parallellargacha bo’lgan Yer yuzasidagi masofa tuziladigan kartamiz masshtabiga bo’linadi.
Ekvatordan parallellargacha bo’lgan masofalar jadvali.

Kenglik	Ekvatordan xisoblangan masofa (km hisobida)	Kenglik	Ekvatordan xisoblangan masofa (km hisobida)
0º - 10º 0º - 20º 0º - 30º 0º - 40º	1111,37 2258,20 3481,34 4837,99	0º - 50º 0º - 60º 0º - 70º 0º - 80º	6412,88 8361,84 11027,35 15494,89

Eslatma: Silindrik proeksiyalarida qutblar tasvirlanmagani uchun hamma o’lchamlar 80ºgacha beriladi.
Masalan: 0ºdan 20ºgacha bo’lgan meridian uzunligini 1:350 mln masshtabda chizish uchun jadvaldagi 0º - 20º ga –
cha bo’lgan masofali (2258,20 km)karta proeksiyasi chizilishi kerak bo’lgan masshtabga bo’lamiz.
2258,20 : 350mln smқ6,5mm.
Shu yo’l bilan aniqlanganda 40ºli parallelning ekvatordan uzunligi 14mm, 60º parallelniki 24mm va 80ºli parallelniki 44mm gat eng bo’ladi. Bu o’lchamlar ekvatorni teng 2 bo’lakka bo’lgan bosh meridian bo’ylab o’lchab qo’yiladi va
Parallellar o’tkaziladi.
v) Chizilgan meridian va parallellarning gradus qiymatlari qo’yilib, globusdan geografik ob’ektlar tushiriladi va jihozlanadi.