Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Оны4 тийкар2ы мийнетлери:

”К критике философии Гегеля”. (1839).

”Сущность христианство”. (1841).
”Предворительные тезисы к реформе философии”. (1842).
“Основные философии будущего”. (1843).
Тема t XX 1сир философиясы, оны4 тйикар2ы а2ымлары 81м
концепциялары

q. XX 1сир ж1мийетлик сиясий турмысыны4 81м илимий-техникалы3 5згерислери 81м оны4 ж1мийетлик турмыста 81м ру7хый м1дениятта философиялы3 ойда с17лелени7и.

w. XX 1сир философиясы рационаллы3 81м ирроционаллы3 {%мир философиясы} ру7хый анализ философиясы.
e. XX 1сир философиясына адам проблемасы (экзистенционализм).
r. XX 1сир илим философиясы антропологиялы3 философия, неопозитивизм, востпозитивизм, феноменология философиясы.
t. Прагматизм философиясы 81м оны4 эволюциясы.


Таяныш с5злер`
XX 1сир, а2ымлар, логико-позитивистик, (неокагшылар, имманентлер, неопозитивислер, махистер 8.т.б.). иррационаллы3 (экзистенцинализм, персонализм, протестантизм), прагматизм, неогегельилер, феноменологиялы3, позитивизм, неотомизм, прагматизм.

№ада2ала7 ушын сора7лар.

q. XX 1сир философиясыны4 31липлеси7и.
w. XX 1сир диалектикалы3 материалистлик емес философиясы.
e. XX 1сир философиясыны4 тийкар2ы а2ымлары.
r. Позитивизм т6синигини4 м1ниси
t. Неотомизм т6синигини4 м1ниси.
y. Прагматизм т6синигини4 м1ниси.


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. ?збекистон келажаги буюк давлат. Т. ?збекистон.

qoor.
w. Каримов И.А. Исти3лол ва маънавият. Т. ?збекистон. qoor.
e. Каримов И.А. ?збекистоннинг сиясий, ижтимоий ва и3тисодий
исти3болигининг асосий тамоийллари. Т. ?збекистон. qoot.
r. Введение в философию. часть q. М. qoio.
t. Философия. Киев. qoo0.

XX 1сир философиясы тарийхында айры3ша орын тутады. Себеби XX 1сир адамзат тарийхында бурын к5рилмеген ж1мийетлик-сиясий, экономикалы3, илимий техникалы3 5згерислер 1сири сыпатында мойынланды. Бу2ан т1бият, ж1мийет 81м адам ойла7ыны4 барлы3 тара7ларында болып атыр2ан 5згерислер 81м жетискенликлер себеп болады. XX 1сир а3ырына келип классик ойла7 методы орнына классик болма2ан ойла7 методы т1бият изертле7де, техника 81м ж1мийетлик илимлер саласында 31липлести. Илим 81м техникада, к6нделикли турмыста микро д6нья 3убылысларын 6йрени7де жасалма материаллардан, ярым 5ткизгиш 81м компьютер техникасынан пайдаланы7 1пи7айы 3убылыс3а айланып 3алды. Жасалма материалларды синтез 3ылы7 81м биологиялы3 81м органикалы3 емес бириктири7 бурын к5рилмеген же4ислерге ерисилди. Адам санасы (ойы) атом, клетка, генлерди бас3ары7 м6мкиншилигине ийе болып 3оймастан, космос3а 3арай исенимли адым атпа3та. Электроника 81м автоматика тара7ында ерисилген жетискенликлер 3атар 3атар илимий анализлерди4 81м оларды4 жу7ма3ларыны4 ескирип 3ал2анлы2ын к5рсетпекте 81м оларды 3айта к5рип шы2ы7ды талап етпекте. Бул н1рсе 5з гезегинде д6нья2а к5з 3арас 81м методологиялы3 7азыйпаларды ат3ары7 керек бол2ан философия ушын бир 3анша проблемаларды келтирип шы2арма3та 81м оны4 алдына айры3ша талапларды 3ойма3та.

XX 1сир ж1мийетлик сиясий турмысында да бурын к5рилмеген тарийхый 7а3ыяларды пайда етти. Олар т1бийий 8алда адамзатты4 ру7хый турмысында тек 2ана с17леленип 3алмастан, ж6д1 тере4 из 81м 3алдырды, адамларда философиялы3 шолы7 анализ жаса7ды 3оллады. М1лим болы7ынша Гегель 81м оны4 Маркс т1репинен 3айта исленген т1лийматты XIX 1сир философиялы3 ойды4 ра7ажланы7ында айры3ша 18мийетке ийе болды. Бира3 бул т1лиймат Советлер д17иринде абсалютлестириледи, барлы3 илимлер 81м т1жрийбени4 жеке методологиялы3 тийкары сыпатында 3абыл 3ылынады. Философия тарийхы материализм 81м идеялизм арасында2ы г6рес тарийхы деп 3аралады. Социализм 81дийселерин т6синдири7де класслы3 м1п биринши 5лшем иретинде 3абыл 3ылынады.
Усы 7а3ытта XX 1сир батыс философиясы бас3а жолды та4лады. Бир т1рептен философияда2ы болмыс, сана, били7, тарийх философиясы усы2ан традициялы3 м1селелерге 5згерис киргизип, оларды жа4аша анализ етти. Екинши т1рептен классик философия2а 5з 3атнасын билдирип, алды42ы философия жа4а д17ирде пайда болып атыр2ан 5згерислерди т6синдири7 (Д1лилле7ге) аззилик 3ыл2аны т6синдирилип берилди.
Соны4 ушында XX 1сир батыс философлары усы 7а3ыт3а шекем аз итибар берилген ямаса п6тиндей исленбеген м1селелерди тартысы7 майданына алып шы3ты. Сондай етип, XX 1сирди4 орталарынан баслап классик болма2ан ба2дарда2ы бир нешше философиялы3 а2ымлар пайда бола баслады. Оларды4 71киллери ж1мийет ра7ажланы7 адам санасы менен байланыслы бол2ан м1селелерди 3айта 3арап шы2ып 3оймастан, ж1мийеттеги ру7хый кризистен 3утылы7 шараларын изледи. Д6ньяны4 т6рли т6рли 81р 3ыйлы ре4лерге ийе болы7ы, адамны4 ру7хый 5мирини4 ишки законлылы2ы 5мир мазмуны, адам 81м оны4 м1ниси, жаса7ды4 мазмуны, адам ру7хыйлы2ыны4 анализи, философиялы3 ойды4 5зине т1нлиги, философияда жа4а метод, адам искерлигин унамлы т1репке ба2дарла7 м1селелерине айры3ша итибар берди. XX 1сир философиясында адам адамгершилик 81м адамзат ж1мийети, адамны4 ишки 81м сырт3ы д6ньясы, били7 процессини4 жа4а т1реплери уса2ан м1селелерге айры3ша орын берилди. Философиялы3 ойла7 искерлигинде бол2ан еркинлик, 3олланыл2ан демократиялы3 тенденциялар, плюрализм тенденциясы 81р 3ыйлы идеялар менен 81м илимий к5з 3араслары менен байытылады. Бул д17ирде бир 3анша философиялы3 ба2дарлар келип шы3ты. Уза3 жыллар да7амында д6нья философиясыны4 жетискенликлеринен пайдаланы7 имканиятынан айырыл2ан философларымыз енди Аристотель, Кант, Гегель, Маркс китапларынан тыс3ары Фрейд, Юнг, Фрамм Кайдагер, Ясперс уса2ан XX 1сир ойшыларыны4 шы2армалары пайда болды.
{%мир философиясы} бытыс философиясында2ы бул ба2дар XIX 1сир а3ырында Германия 81м Францияда пайда болды. Оны4 тийкарын салы7шыларды4 бири немец философы Ницше болып есапланады. Ол адам 81м ол 8а33ында2ы традициялы3 к5з 3арасларды анализ етип, олар2а ба8а берип, адам баласында 8ай7анлы3 81м жарат3анны4 бирлесип кеткенлигин жазады 81м 5зини4 ж6д1 36диретли философиялы3 ой пикирин адамды 8ай7анлы4тан 3ут3арып, жарат3анны4 д1режесине к5тери7ге 81рекет етти.
Ницше классик философияда2ы абстракт т6синиклер бол2ан, материя 81м ру7х, болмыс 81м сана орнына {5мир} т6синигин киргизи7 керек екенлигин к5рсетти. %мир дегенде, ол т1бийий биологиялы3 т1репин т6сини7 менен бир 3атарда адамны4 жетилиси7ге умтылы7ын н1зерде тутады. Ницше` бул умтылы7да ерк к6шине айры3ша итибар береди. Ницше шы2ыс философиясын айры3ша буннан еки ярым жыллар бизи4 жасап тур2ан жеримизде пайда бол2ан {зоаростризм} философиясын 6йренеди 81м {зардушт 5тмиши} деген шы2армасын жазады. Онда шы2ыс адамы 8а33ында пикир ж6ритеди, оны батыс турмысына енгизеди. Ницшени4 философиялы3 к5з 3араслары бир 3атар философиялы3 шкалалар2а теориялы3 тийкар болып хызмет 3ылады.
XX 1сир философиясында та2ы бир а2ым бул ру7хый анализ философиясы есапланады, бунда сапасызлы3 адам т1биятын били7ди4 бас 81м 18мийетли фактор (себеби) сыпатында 3аралады. Ру7хый анализ философияны4 тийкарын салы7шы З.Фрейд есапланады, ол санасызлы3ты пропогандалар екен, д6ньяны 81м адамды методикалы3 т6синикти же4ип, оларды диалектикалы3 тал3ыла72а жол ашады. Фрейд санасызлы3 жинсий мейил адам рухияты, оыны4 бузылы7ына т1сир ети7ши тийкары болып 3оймай, б1лки м1дениятты4 жо3ар2ы формасы да, соны4 ишинде к5ркем 1дебият, инсанны4 социаллы3 31дрияты, ру7хыйнда т1сирин тийгизеди деп к5рсетеди.
Фрейд адам болмысыны4 18мийетли т1репин пайда ети7ши оны4 ру8хый д6ньясыны4 моделин береди. Оны4 к5рсети7и бойынша, бул модел 6ш б5лимнен ибарат болып, оны4 {У} сапасызлы3 (а4сызлы3) 3урайды, оннан кейинги б5лек {мен} (а4, сана) к5рсетеди, 6шинши б5лим {меннен жо3ары} (ж1мийетлик сана) пайда етеди. Демек олар адам 5миринде 3андай 18мийетке ийе. Олар ортасында2ы 3атнас 3андай.
Адамны4 ишки д6ньясы усы {6шликтен} пайда болады. Фрейд санасызлы3 (а4сызлы3ты шап3ыр ат3а усатады). {Мен} (социаллы3 ямаса а4сызлы3)ты шабандоз2а усатады. Ат3а минген шабандоз 81р 3ыйлы ма3сетлери жолында атты 31леген т1репке бура алады. Бира3 к6ш-36дирет, энергия дереги шабандозда емес, б1лки атта болып, ол барлы3 жумысты бежереди.
Ру7хый анализ философиясы мине усы {ру7хый энергия} т6синиги ар3алы адам болмысын 6йренип шы2ады. Мине усы тийкарда адам 5мири да7ам етеди, ру7хыйлы2ы 81р 3ыйлы жа2дайда болады. Бул философия ру7хый энергияны4 тийкары санасызлы3 (а4сызлы3) екенлигин к5рсетип 3оймай, оны4 барлы2ы, пайда болы7ы 8а33ында2ы идеяны ал2а таслайды.
Ру7хый анализ философиясы {еркин ой 3атнасында болы7} методын ислеп шы2ады. Адамны4 еркин пикир ж6рити7и, 5з сезимлерин еркин к5рсети7 оны4 саламатлы2ы ушын емес, б1лки оны4 творчестволы3 хызмети ушын тийкар2ы себеп екенлигин к5рсетеди. Бира3 8а3ы3ый еркинлик бас3аларды4 турмысына (5мирине) зиян келтири7 инстиктинен ажралы7ы керек. Демек, адам 5миринде 81м жа3сылы3 3ылы7, 8ужданлы болы7, жараты7шылы3, творчестволы3 еркинлиги менен бузы7, жаманлы3 3ылы7, 5лтири7, жо3 3ылы7 еркинлигинен ажыралып туры7ы керек. Буларды4 бириншиси адамгершилик хыслетлери деп к5рсетеди ру7хый анализ философиясыны4 71киллери. *а3ый3аттан 81зирги д17ир философиясында адам проблемасы тийкар2ы м1селе болып тур2анда, ру7хый анализ философиясыны4 адам болмысы 8а33ында2ы 6лкен теориялы3 81м практикалы3 18мийети уллы.
Мине усыны4 ушында %збекстан Республикасы сиясий идеологиясында адам 5мири, болмысы, 31дир 3ымбаты м1селеси оралы3 орында турыпты, тынышлы3 абаданлы3ты4 теориялы3 тийкары болып есапланады.
XX 1сир философиясыны4 та2ы бир ба2дары антропологиялы3 философия. Бул 5зини4 ке4 м1нисинде адам т1бияты 81м м1ниси 8а33ында2ы философиялы3 т1лиймат болып есапланады, ал тар м1нисте XX 1сир батыс философиялы3 ьа2дары. Буны4 идеялы3 тийкарын немес романтикалы3 философиясы 81м {5мир философиясы} идеялары антропологиялы3 философияны4 идеялы3 тийкары деп 3аралады. Бул философия 5з т1лийматын методологиялы3 жа3тан тастыйы3ла7 ушын Кант 81м Никокантшылы3ты4 трансцендентал феномекологиясыны4 айрым т1реплеринен, Гуссерелди4 трансцендентал феноменалогиясынан, Кайдаггерди4 адам болмысы ту7расында2ы трансцендентал анализинен ке4 пайдаланады.
Батыста2ы антропологиялы3 философия 71киллери адам 81м оны4 болмысын, индивидти4 творчестволы3 мумкиншиликлерин анализ ети7 тийкарында а2ым т1биятын 81м д6ньяда тут3ан орнын аны3ла72а 81рекет етеди. Н1тийжеде бул т1лиймат адам 5мирини4 81м 3ыйлы т1реплеринен тексери7ши 5з бетинше еркин тара7лар2а б5линеди. XX 1сир философиялы3 ж1не бир ба2дары, экзистенцилнализм болып есапланады. Бул а2ым болмыс 8еш 3андай т6синигинен ямаса изертле7 категориялары менен т1рийпленбейту2ынлы2ын объектив категория екенлиги идеясын ал2а таслады. Экзистенциононализмди 5зине т1н философиялы3 а2ым сыпатында Дания философы С.Кирекогор к5з 3араслары арасында ж6зеге келген Кирекогор биринши болып Гегельди4 {а3ыл} (разум) системасына 3арсы шы2ады 81м 5зини4 экзистенция турысында2ы пикирин баяндайды. Гегель 81мме н1рсе т6синикте с17леленеди, адам болмысыда т6синикте 5зини4 с17лелени7ин табады деп к5рсеткен еди. Кирекогор бул пикирге 3арсы {экзистенция}ны т6синик пенен с17лелендирип болмайды, оннан 81мме 7а3ыт тайын сыр2анап шы2ып кетеди дейди. Буннан сондай жу7ма3 келип шы2ады` адамны4 ишки д6ньясы 5з-5злигин били7ге илимий методты 3олла72а болмайды. Оны4ша экзистенция (жаса7) бул {ишки} болып ала адамны4 барлы2ын к5рсетеди. Адам сезимлик ба3ла7 барысында 5з барлы2ынан законлас3ан сырт3ы орталы3 фактор2а айтылады, я2ный {5з 5зине}, айры3ша 3айталанбаслы33а 5теди, деп к5рсетеди. Ол шын барлы3 т1репке 3арай илгерилеп бары7ды4 тийкар2ы 6ш бас3ышын к5рсетеди.
q. Эстетик экзистенция.
w. Мораллы3 экзистенция.
e. Диний экзистенция.
Биринши бас3ыш тийкарында жаса72а 81м 81зликке 3ашы7, адма кереклигин (керек н1рселер) сырт3ы д6ньядан 3алдыры7 жатады. Бунда жаса7 жолын та4ла7 е4 1пи7айы формада болады, сонлы3тан объект адам арзы7 1рманларын ннийетке асыры7 ушын танлап алады 81м со2ан тийкар болып 3алады.
Екинши мораллы3 бас3ышты адамны4 7азыйпасы пайда болады. Бунда субъект 5зин-5зи аны3лайды. Бира3 адамда а3ыл к5з-3арасынан, мораллы3 3а2ыйдалар2а 3атнасы 31липлеседи. Моралды4 абстрактлик 3а2ыйдалары тек 2ана адам жаса7ыны4 диний бас3ышында 1мелге асады, шешиледи 81м шын 8а3ый3ый 5мирге айланады. Бунда адам 5з еркини4 к6ши менен бурын2ы жаса7 традицияларынан бас тартады. Адам азап а3ыретлер шеги7 ар3алы жасап атыр2анлы2ын биледи, дейди Кирекогор. Биринши, екинши д6нья урысларында к5плеп адамларды4 3ырылып кети7и, фашизм 81м стализм, геноцид, илим ра7ажланы7ыны4 кери н1тийжеси, адамлар арасында2ы 3арым 3атнасларды жа3сыла7, адам 81м адамзат жаса7ы 5мирин са3лап 3алы7 ушын экзистеннионализм т1лийматы 1сиримизди4 r0-y0-жылларында Европада ж6д1 ке4 тар3алды.
Бул т1лийматты ра7ажландыр2ан Ясперс, Марсель, Кайдагтерлерди4 шы2армалары философияда2ы усы ба2дарды4 тийкар2ы проблемасына айланды. Фашизм б1лесинен 3утыл2аннан со4 бул т1лиймат 5зини4 социал-сиясий ра7ажланы7 жолын тапты. Бунда адамгершилик (гуманистлик) идеялар менен илимге келген француз философлары Сартр 81м Камюлер 6леси ж6д1 6лкен болды. *1зирги заман батыс философиясыны4 тийкар2ы а2ымларыны4 бири Фономенология оны4 тийкарын салы7шы немис философы Гуссерель, оны4 т1лийматын австралиялы философ Брентано да7ам етеди. Брентано Канттан кейинги философия2а унамсыз 3атнаста болады 81м философияны 8а3ый3ый илим д1режесине к5тери7 ушын г6рес алып барады. Бул ушын ол Аристотель, Демокрит т1лийматына тийкарланып сана ту7расында2ы идеяны ал2а с6реди. Бул проблеманы шеши7 ушын физикалы3 81м психологиялы3 (ру7хый) феномен (к5ринис) арасында2ы тийкар2ы айырмашылы3ты к5рсетип береди. Бира3 ол бунда психикалы3 (ру7хый) искерлик пенен физикалы3 санада с17лелени7и усыллары арасында2ы айырмашылы3лар ту7расында пикир ж6ритеди.
Гуссерель 5зини4 тийкар2ы мийнети логикалы3 изертле7лер сана феноменологиясы м1селесин 81р т1реплеме анализ етеди. Бунда ол философия сананы4 д6зилисин 81м оны4 законларын к5рсети7де избе-из екенлигин к5рсетеди, н1тийжеде философиялы3 ой тарийхында а7дарыспа3 асады. Гуссерель пикиринше, 81мме н1рсе физикалы3 себеплилик пенен белгиленеди, дейди оны4 функциясы деген к5з 3арас натуралистлик (т1бияттаны7) пикири есапланады. Бул н1рсе тек 2ана били7 теориясы ушын емес, ал барлы3 адамзат м1нисин абсалют 5лшемине айландырады. Н1тийжеде адамны4 ишки д6ньясын, оны4 д6зилисин били7ге тос3ынлы3 3ылады. Демек Гуссерель философия 5з предметине 3айты7 проблемасын ал2а таслайды 81м сананы4 м1нисин тексерип, оны4 предметин мазмуны ар3алы ашып бери7 лазым екенлигин айтады.
XX 1сир философиясыны4 ж1не бир а2ымы непозитивизм есапланады. Олар философиялы3, метологиялы3 шеши7 менен шу2ылланады. Бул м1селелер XX 1сир басларында пайда бола басла2ан илимий техникалы3 революцияны4 анализ ети7 тийкарында пайда болады. Бул а2ымлар илимий ойла7да символлар орнын, илимни4 теориялы3 1пи7айы 81м оны4 эмперикалы3 базасы (тийкары) илимлерди математикаластыры7 7азыйпаларын 81м оларды формаластыры7 били7 процессинде абстракцияла7 орны 81м бас3а м1селелерди шеши7ге итибар береди.
Неопозитивизмни4 ж1не бир 71кили Кант консерватив били7 теориясын 6ш бас3ыш3а б5лди`
q. Мифологиялы3 геология.
w. Метофизика.
e. Илим.
Илимди позитив творчестволы3 били7 е4 ту7ры били7 деп есапланады. Неопозитивизм философия п1ни синтезлемейди, системаластырмайды, улы7маластырмайды, философиялы3 категорияларды илим менен д1лилле7ге болмайды, соны4 ушын философия илим емес 8а3ый3ый билим илимни4 5зи дейди. Философияны4 7азыйпасы болса илим тилин жараты7дан, тил проблемасы менен шу2ылланы7дан билимде 81мме илимлер 3олланылату2ын ойды формасын 31липлестири7 81м били7ди4 методларын жараты7дан ибарат деген идеяны ал2а таслайды. Бул философиялы3 ба2дар айты7ынша, философия субъекти4 5зин-5зи изертле7, оны4 били7 31бийлети 81м били7де ислейту2ын методларды 6йрени7 менен шу2ылланы7ы керек дейди.
Неопозитивизм. Поппер {Илим ашылы7 логикасы}. К6н {илимий революция} философиясыны4 илимий методикалы3 т1репине итибар береди.