Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема o. Т1биятты философиялы3 т6синдири7
Жобасы`
q. *1зирги философиялы3 концепцияларда т1бият проблемасы
w. Т1бият 81м ж1мийет, оларды4 5з-ара байланыслылы2ы.
Биосфера, ноосфекра, экосфера, техносфера
e. Экологиялы3 проблемалар, оларды шеши7ди4 жоллары.
Таяныш с5злер`
Т1бият, ж1мийет, биография, биосфера, атмосфера, гидросфера, метасфера, ноосфера, космосфера, техносфера, экология

№осымша сора7лар`

q. Т1бият дегенде нении т6синесиз?

w. Антик д17ирде т1биятты 3алай т6синдирген?
e. Т1бият нешеге б5линеди?
r. Биографиялы3 орталы3 т6синиги
t. Т1биятты4 предметине нелер киреди?
y. Экологиялы3 проблемалар


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. Национальная независимость экономика,

политика, идеология. Т. qooe.
w. Каримов И.А. %збекстан XXI 1сир боса2асында. Н. qooi.
e. Каримов И.А. %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н. qooi.
r. Сейтов П.Д. Материалистическая диалектика как система
логических форм мышления. Т. qooe.
t. Сейтов П.Д. Философия тарийхына кириси7. Н. qoiu.
y. Сейтов П.Д. Философия2а кириси7. Н. qoow.
u. Тулепов Ж. *ает фалсафаси. Т. qooe.
i. Шадметов. Экология муаммолари. Т.

Бизлерди 3оршап тур2ан т1биятты оны4 пайда болы7ы менен ра7ажланы7 нызамларын философиялы3 к5з-3арастан т6синип аны3, илимий билм7 менен парктикада, п6ткил философияда 6лкен 18мийетке ийе. Усы позицияда шы2а отырып философия т1биятты анализле7ге, оны4 философиялы3 проблемаларын аны3лап алы72а 1де7ир ке7ил б5леди.

Антикалы3 ойла7 системасында т1бият 6зликсиз 81рекетте болату2ын, 5згериске ушырап отырату2ын бир п6тинлик сыпатында 3арайды, адамда т1бият3а 3арсы болмайды. Бул д17ирде философия космос 8а33ында т6синикке Адам а3ылы жетету2ын т1биятты4 барлы3 н1рселерин жат3арды, космосты 81р 3андай 317ипке 3арап 3ойды, 5мир турмысты4 т1бият пенен келисимликте жаса7ын 5зини4 идеалы деп билди.
Орта 1сир диний ойшылларыны4 к5з-3арасы бойынша адамды 3оршап тур2а т1бият 3удайды4 жарат3ан адамнан т5мен турады. Т1биятты 3удайды4 жарат3анын мойынлап, оны били7 тек 3удайды4 иси деп 3арады, т1биятты китап ретинде т6синди.
Ояны7 д17иринде ойшыллар т1биятты4 г5ззаллы2ын, уллылы2ын, 3у7анышты4, л1зз1тлени7ди4 дреги т1бият екенлигин т6сини7ин, бас3аша 3атнаста т1бият3а 3арады. Жа4а заман д17ириндеги ойшллар т1бият3а адамны4 3атнасыны4 жа4а типин пайда етти. Беконны4 пикиринше, бул 3атнасы3 м1ниси илим менен техникалы3 т1бият 6стинен 6стемлигин орнаты7дан турады. Сол 7а3ытта2ы т1бийий-илимий били7 т1биятты сынап к5ри7, оны4 жасырын сырларын табы7 ба8алы к5п т6рлигин есап3а алы7 идеясын 3ойды. Усындай позициялар уза3 7а3ыт ишинде, XX 1сирди4 орталарына шекем жетекшилик орынды ийеледи, 5йткени бундай к5з-3араслар ж1мийет пенен т1биятты4 5з-ара 3атнасы3ларны4 реал практикасына тиккелей с1йкес келеди. Буннан кейин жа2дай 5згерди. Адамны4 илимий-техникалы3 36дирети 5скен сайын, оны т1бият3а 3арсы пайдаланы7 к6шейди.
Антропологиялы3 философия адам2а к5з-3арасты орнатату2ын философиялы3 концепция. Ол адамды т1биятты4 е4 жо3ар2ы 81м ж6д1 жетилискен 5ними деп 3арайды, оны били7 т1биятты4 жасырын сырларына гилтти береди, адам менен т1биятты4 бирлигин д1ллиле7ге умтылады, идеализмге 3арсы 81м Жан менен денени4 дуалистлик б5линип тасланы7ына 3арап шы2ады. Солай етип, антропологиялы3 философия адам менен т1биятты4 5з-ара 3атнаслары м1селелерин к5терип, оны4 м6мкиншиликлерин жо3ары ба8алады, 5злерини4 талабына 3арай т1биятты4 предметлери менен затларынан жа4а бурын т1биятта жасама2ан предметлер менен затларды4 алынату2ынлы2ын к5рсетеди.
*1зирги заман илимлери, д6ньяны4, т1биятты4 шексизлиги 8а33ында, 8еш Ким т1репинен жаратылма2аны ту7ралы илимий к5з-3арасты тийкарлайту2ын жа4а-жа4а д17ирлерди бермекте.
Философиялы3 с5зликте (М., qooq) т1бият 5з к56ринислерини4 п6ткиллей шекленбеген к5п т6рлигинде бизлерди 3оршап тур2ан д6нья,.. санадан тыс 81м 21резсиз жасайту2ын объективлик реаллы3 деп, оны т6синдиреди. *а3ый3атында т1бият т6синиги о2ада ке4, 3урамалы т6синик. Т1биятты4 3убылысларын 81м объектлери бул уза3лы3та жайлас3ан жулдызларды4, к5риниси, майда элементар б5лекшелерди4 бир-бирине ойланы7лары, океанларды4 81м д1рьяларды4 су7лары, к5к егислик майданлар, то2айлар ш5плер, та7лар, предметлер, затлар тиришилик ети7шилерди4 барлы3 т6рлери. Т1бият объектив реаллы3 сыпатында санадан тыс 21резсиз жасайды. Оны4 я басы ямаса а3ыры, я шети я ортасы, яки шегарасы жо3, 5йткени ол адамнпн бурын пайда бол2ан. Адам жанлы, денели, сезимликке санасына ийе бол2ан ма3лу3 киши т1бият ретинде 5зинде т1бийийлик басламасын мудамы са3лайды. Жасап тур2ан т1бият предметлерин менен затлардан адамлар 5злери д6зген мийнет 1сбаплары менен 3уралларыны4 ж1рдеми менен 5злерини4 талапларына му7апы3 келету2ын жа4а предметлер менен затларды 5злерине хызмет етету2ын т1биятты д5ретеди. Буннан т1бият материя2а усап кетеди, т1бият-бул материя оны4 барлы3 жасайту2ын формалары десек онда т1биятты шекленген боламыз, 5йткени адамны4 т1бият3а жаса2ан 3атнасы менен оны4 санасыны4 ойлап тап3ан идеяларыны4 ис ж6зине асырылы7ы менен д5реген предметлер 81м затлар материаллы3, объектив реаллы3 т1бияттан тыста 3алып 3ояды. Буларсыз т1бият болы7ы м6мкин емес. Барлы3 диний т1лийматларда д6ньялы3 шегарасы барлы2ы ту7арлы бул д6ньяда2ы ай, 3уяш, жер, жулдызлар, та7лар, таслар, су7лар, то2айлар 81м бас3а н1рселерди4 36диретли к6шли т1репинен жаратыл2анлы2ы 8а33ында пикирлерди тартады. Д6ньяны4 шегарасы болса, оны4 арты т1репинде не бар деген сора72а диний т1лийматлар жу7ап бери7ден бас тартады. Демек бул оларды4 бириншиден д6нья т6синигин, оны4 д6зилисин т6синдирип бери7ге 1зиз екенлигинен дерек береди.
Екиншиден д6ньяны4 т1биятты4 д6зилиси 81м шексизлигин дурыс били7ге м1пдар емесликлери к5рсетеди. Философия т1бият т6синиги менен шекленбеген, оны4 жанлы 81м жансыз т1бият болып б5лини7 м1селесине, оны4 мазмунын ашып бери7ге 1де7ир ке7ил б5леди.
Адамзат тарийхынан м1лим, барлы3 адамлар 81мме 7а3ытларда жанлы т1биятты жансыз т1бияттан ажырат3ан. Гилозоизмни4 пикиринше, барлы3 н1рселер тири жанлар болып табылады, оларды4 5мир-турмысы 81м болмысы у3сас. Усы м1нислерден шы2ату2ын болса3, жанлы менен жансыз ма2анасы жо2алады. Философияда Адам м1селеси менен шу2ылланады, бира3 ол Адам менен жанлы арасында2ы 3атнасларды4 81ммеси 3ызы3тырады, биология илими Берген ма2лы7матларды, жаса7 формаларын-адам, хызмети оны4 били7ин ол есап3а алады. Философия т1биятты4 оны4 барлы3 формаларыны4 м14ги жасайту2нлы2ын д1лийллеп т6синдирип береди.
*1зирги илимий д1лилле7лерди4 к5рсети7ине 3ара2анда жердеги тиришиликти4 биринши белгилери буннан e,i млрд жыл бурын к5ринген. Будан 1де7ир кейин, шама менен w млрд жыл бурын биринши клеткалар пайда бол2ан, олар фотосинтез у3ыплы болып шы33ан, бул 3уяш нурыны4 энергиясын химиялы3 реакциялар ушын пайдаланы72а к5ринеди, усы процессте кислород б5линип шы33ан. Бул жерди4 атмосферасыны4 характерин, оны4 д6зилисин радикал т6рде 5згерти7ге планетаны4 барлы3 б5лимлеринде тиришиликти4 айтарлы3тай тез таралы7ына т1сирин тийгизди. Жа4а п6тин системаны биосфераны пайда етти. Жанлы т1биятты4 пайда болы7ы жансыз т1биятты4 6зликсиз ра7ажланы7ыны4 н1тийжеси болып табылады. Жерди4 тере4 3атламларына н1зер тасласа3 онда к5плеген 5згерислерди4 бол2анын аны3лаймыз. Мысалы думанлардан жулдызларды4 пайда болы7ы, жулдызларды4 ашылып, 3айтадан думанлы3лар2а айланы7ы жансыз т1бият3а т1н болды. Бул процесс жанлы т1бияттада к5ринеди. Мысалы` 5симлик 81м 8ай7анат т6рлерни4 ра7ажланы7ында к5ринеди, жа2дай2а бейимлесе алма2ан т6рлери д6нья2а келеди. Олар бир-бирине сапалы3 жа2ынан ажыралып туры7ына 3арамастан 5з-ара байланыслы.
Т1бият w ге б5линеди`
q. жанлы
w. жансыз
Жанлы т1бият пенен жансыз т1бият ортасында2ы материялы3 бирлик оларды4 химиялы3 3урамында ж6д1 аны3 к5ринеди. Адам организминдеги кислород, углерод, алтынкукирт, азот, кальций, фосфор, магний, натрий, калий, хлор, темир сыя3лы элементлерди жансыз т1бияттада ушыратамыз. Организмлерди т1мийин ети7ши белок 3урамында да усындай элементлер бар. Жанлы т1бият пенен жансыз т1бият ортасында улы7ма т1реплеринен бас3а оларды4 81р бирине т1н бол2ан айырмашылы3 т1реплери де жасайды. Жанлы организмлерди4 негизги 5згешелиги оларды4 сырт3ы атмосфера менен материаллы3 жа3тан алмасы7ында к5ринеди. Бул тек материяны4 3урамалы 81м жо3ары формаларына тийисли 31сийети болады.