Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

2. И.Кант материализми 81м агностицизми.

Немец кл.фил-ны4 е4 ири 71киллерини4 бири, субъективлик идеализмни4 жа4ала7шысы иммануил Кант болып табылады. Ол 1724-1804 жылларда жаса2ан. %з заманыны4 илимий жа4алы3ларына с6йене отырып, гигант газ 3ара42ылы2ынан пайда бол2ан 3уяш системасыны4 т1би1и1лик жаратылы7 картасын с67ретлеп берди. Ол 5зини4 т1бияттаны7да2ы илимий жумыслары ар3алы т1биятты4 метафизикалы3 т6синдирили7ин г6ман астына 3ойды. %з заманыны4 т1бияттаны7ыны4 принциплерин, тек 1лемни4 д6зилисине 2ана емес, ал оны4 пайда болы7 81м ра7ажланы7ыны4 тарийхына 3олланы72а 81рекет етти. *ай7анатларды4 т1ртип бойынша ретлестирилген т6ринде жаратылы7 идеясын сондай-а3 адамзат т6рилерини4 т1бийийлик жаратылы7ы 8а33ында идеяны к5терди.

Оны4 пикиринше, болмыс, мораль 81м диний проблемалары сыя3лы философиялы3 проблемаларды шеши7 ушын адам били7ини4 у3ыплылы2ын изертле7имиз 81м билимини4 шегин белгиле7имиз тийис. Били7ди4 з1р6рли ш1ртлери бар, олар а3ылды4 5зинде турады, булар билимни4 дерегин 3урайды. Бул ш1ртлер бизи4 билимимизге з1р6рлик 81м 2алабалы3 характер береди. Булар ар3алы (инанымлы) исенимли билимни4 тиккелей шеклери белгиленеди.
Кант затларды4 3убылысларын 5зини4 ишиндеги затларды ажыратады. Д6нья 3андай болы7ына 3арамастан оны биз 3андай т6ринде к5ринсе солайынша с67ретлеймиз. Бизи4 билимимизге затларды4, бизи4 т1жирийбемизди4 мазмунын 3урайту2ын затларды4 3убылыслары (фонеменлери) процесслери жеткиликли болады.
%з ишиндеги затларды4 сезим органларына т1сир жаса7ы н1тийжесинде сезимлерди4 хаосы пайда болады. Бул хаосты бирликке 81м т1ртипке бизи4 а3ылымызды4 к6ши менен саламыз.
Т1биятты4 нызамлары деп бизлерди4 сана2анларымыз, а3ылымыз бенен 3убылыслар д6ньясына берилген байланыс болады, я2ный адам а3ылы т1биятта2ы нызамларды белгилейди. Бира3та 3убылыслар д6ньясына затларды4 адам санасынан 21резсиз м1ниси -”5з ишиндеги затлар” с1йкес келеди.
Кант адам а3ылыны4 к6шине шексиз исеним билдирету2ынлар2а 3арсы г6рести, бул исенимди догматизм деп атады.
Бул пикирде оны4 агностицизмини4 м1ниси к5ринеди.
Кантты4 исеними бойынша ке4исликти4 81м 7а3ытты4 31сийетлери адам2а тек 3абыл ети7лер ар3алы белгили. Ке4ислик 81м 7а3ыт идеалы3, ал олар реаллы3 емес. Оны4 арасында2ы тикккелей елесле7лер (та3 3аларлы3) талы3ла7лар ар3алы байланысады, буларды4 негизинде категориялар, т6синиклер жатыр. Категориялар адам2а 8еш3андай т1жирийбесиз-а3 я2ный априорисиз-а3 берилген. Бул жерде Кант априфизмини4 м1ниси к5ринеди.
Кант философиялы3 тийкар2ы белгиси компромисс, материализмди идеализм менен келисимге алып кели7и, 81р т6рли 3арама-3арсы ба2дарларды бир система2а бириктири7ге умтылды. Усы еки т1реплилик Кантты4 п6ткил д6нья2а к5з-3арасында билинеди.
Кант илимди 81м динди жарастыры72а умтылды, е4 а3ырында субъективлик идеализмге т5мен т6си7ине алып келди. Ол билимди шеклей отырып, исенимге орын бери7ге к6ш салды. Кантты4 барлы3 ж6зилмелери дуализм менен толы.
Кант этикасыны4 негизинде исени7 жатыр, себеби мораллы3 нызам формал адамларды4 жаса7ыны4 тарийхый жа2дайларынан, 6стемлик ети7ши топарларды4 ис-81рекетинен 21резсиз болы7ы итимал. !деп-икрамлы3 нызамыны4 талап ети7и бойынша оны4 минез 3ул3ыны4 режелери болып ал2анда 2ана 81рбир адам буннан келип шы2ады. Оны4 пикири бойынша, адам абсолют билим менен 3ураллан2анда, оны4 ушын 1деп-икрамлылы3 миннетлерди орынла7 8еш бир 317ип, 8еш3андай г6рес болма2ан болар еди.
Канттан кейин немец идеализми немецлерди4 е4 ири философиясы-Фихте 81м Шеллинг т1репинен да7ам етилди.
Кант т1лийматы 5зини4 ишки 3арама-3арсылы3ларына 3а рамастан буннан кейинги илимий 81м фил-ялы3 ойды4 ра7-на 6лкен т1сирин тийгизди.
Оны4 материалистлик к5з-3арасы 81м идеалистлик к5з-3арасы неде деген сора7. Кантты4 мат-зми затларды4 санадан тыс3ары 81м 21резсиз жаса7ы;
идеалистлик к5з-3арасы-затларды 8еш 7а3ытта били7ге болмайды деп тастыйы3лайды.