Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема y. Болмыс 81м материя философиясыны4 тийкар2ы категориялары


Жобасы (wл+wс=rс)

q. Философияны4 категориялары

w. Болмысты4 тийкар2ы формалары
e. Субстанция проблемасы
r. Материя категориясы


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. ?збекстанны4 5зини4 жа4аланы7 81м ра7ажланы7 жолы. Н., qooe

w. Каримов И.А. Национальная независимость экономика, политика, идеология.Т., qooe
e. В.Г.Голованова. Основа философии. qooi
r. Рахимов И. Фалсафа. Т.,qooi
t. П.В.Алексеев. Философия.М., qooi


Таяныш с5злер`

Философия, болмыс, 1лем, материаллы3, т1бият, Адам, ру7хый, индивидуаллас3ан, субстанция, дуализм, монизм, плюрализм, материя, 81рекет, тынышлы3, ке4ислик, 7а3ыт

№осымша сора7лар`

q. Философияны4 тийкар2ы категориялары

w. Болмыс категориясы
e. Болмысты4 тийкар2ы формалары
r. Субстанция проблемасы
t. Материя категориясы
y. Материяны4 тийкар2ы формалары
u. Д6ньяны4 материяны4 т6синиги

q. Болмыс т6синиги. Субстанция м1селеси. Д6ньяны4 материаллы3 бирлиги.

w. Материя категориясы 81м оны4 философия ушын а8мийети.
e. *1рекет 81м ра7ажланы7 т6синиги. *1рекетти4 тийкар2ы формалары, оларды4 айры3шалы3лары.
r. Ке4еслик 81м 7а3ыт. Материя, 81рекет, ке4еслик 81м 7а3ытты4 бирлиги.


Болмыс т6синиги. Субстанция м1селеси. Д6ньяны4
материаллы3 б5леги.

Болмыс улы7ма 81м оны4 санасына байланыслы болма2ан жа2дайда жаса7шы объектив билдири7ши философиялы3 т6синик. Бул ж6д1 3урамалы 81м к5пт1реплеме болады. Болмыс материаллы3 предмет к5ринисинде болып, материя 81рекетти4 1р3ыйлы формаларында к5ринеди 81м олар бири-биринен ажыралып турады. Ру7хый болмыс адамзатты4, улы7ма адамгершилик 3адир 317метлерини4, илимий били7ди4 категорияларын 81м принциплерин 5з ишине 3амтыды.

Болмыс т6синиги субстанция категориясы менен ажралмас байланыс3ан. Бул философиялы3 категория, затлы3 субстракт 81м предметлерди4 5згерислерини4 баслан2ыш тийкары иретинде к5ринеди. Субстанция материя 81м оны4 характерлерини4 барлы3 к5ринислерини4 бирлигин с17лелендиреди, бира3 ол материя т6синиги менен д1л у3сас емес. Субстанция материя к5ринисини4 жаса7 формасы болып, оны4 5згерисини4 тийкар2ы себепшиси.
Болмыс материалистлик т6синикти4 м1ниси оны тек 2ана объективлигин д1лилле7ден ибарат емес. Болмысты4 е4 тийкар2ы белгиси - оны4 затлы2ында. Материалистлик философияны4 бул режесин илим барлы3 7а3ыт тастыйы3лап киатыр. Онда белгилеп берилгениндей, барлы3 сана2а сиа3лы объектив, биринши, оны пайда 3ылады 81м ра7ажланы7ыны4 шартлы жа2дайы болады. Сана болса бул екинши болып, болмысты4 бир к5риниси. Мине соны4 ушында болмыс 81м материя т6синиклери к5пшилик жа2дайда бирдей м1нисинде 3олланылады.
Болмысты4 сана2а 3атнасы бойынша бириншилиги, сананы4 екиншилиги 8а33ында2ы материалистлик т1лиймат ж1мийет турмысына байланыслы 3олланыл2анда ж1мийетлик болмысты4 ж1мийетлик сана2а 3атнасы бойынша биринши, тийкар, ж1мийетлик сана болса оны4 с17леси екенлиги белгили болады.
Философияны4 барлы3 тарийхый да7амында д6ньяны4 материаллы3 бирлиги м1селеси философияны4 тийкар2ы м1селеси сия3лы материализм менен идеялизмни4 кескин г6ресине себеп болып келмекте 81м себеп болма3та. Бул м1селени идеализмни4 барлы3 71киллери илимге 81м а3ыл2а нама3ул т1ризде шы3ып келмекте. Оларды4 пикиринше, д6ньяны4 материаллы3 бирлиги барлы3 н1рселер 81м 81дийселер т1бияттан тыс3ары оннан алдын пайда бол2ан 3андайда бир сананы4 жемиси дейди.
Д6ньяны4 материаллы3 бирлиги м1селесин т6синдири7де даулистлерде 6лкен алмасы72а жол 3ойды. Оларды4 пикиринше, д6ньяны4 тийкарында бир-биринен 21резсиз пайда бол2ан еки тийкар жатады, я2ный материя 81м ру7х. Демек олар барлы3 н1рселерди4 материядан ибарат екенлигин т1н алсада, материя менен сананы4 байланыслы2ын надурыс шешкенлиги ушын д6ньяны4 материаллы3 бирлиги м1селеси ту7ры т6синдирип бере алмайды.
Илим д6ньяны4 материаллы3 бирлигин идеялизмге п6ткиллей 3арама-3арсы жол менен т6синдирип береди. Диалектикалы3 материализмни4 д6ньяны4 материаллы3 бирлиги турасында2ы т1лийматы уш тийкар2ы теориялы3 пикирге с6йенеди.
q. Материя объектив реаллы3, ол адам санасыны4, еркини4, 21резсиз 81м оны4 31ле7инен сыртта реал барлы3. Демек, материаллы3 бирлиги адамны4 31ле7ине сези7лерине 81м т6синиклерине байланыслы болмайды. Бул бирлик адам санасынан сыртта, оннан 21резсиз 81м еркин жасайту2ын материяны4 31сийетлери менен сыпатланады.
w. Д6нья затлы3 болып, барлы3 н1рселер 81м 7а3ыялар материяны4 81р 3ыйлы формаларда к5рини7инен ибарат. Д6ньяда тек 2ана материя 81м оны4 аны3 сапасы 81м 31сийетлери барлы3. Мысалы 1пи7айы ша4 б5леклеринен он тамшысына шекем, 3урамалы малекулалардан минерал2а шейин бол2ан н1рселерди алып к5рейик. Олар 81р3ыйлы к5риниске, сапа 81м 31сийетлерге ийе болып бир-биринен ж6д1 ажыралады. Оларды4 барлы2ыда материяны4 айры3ша бир к5риниси болып табылады, буларды4 81ммесини4 тийкарында 81мме затлар ушын улы7малы3 бол2ан субстанция - материя жатады. Оларды4 81ммесиде материяны4 айры3ша бир к5риниси. Мине усыны бирлик деп айтамыз. Бундай бирлик жал2ыз бизи4 жасап атыр2ан жеримизде 2ана емес, б1лкий шексиз космосты4 барлы3 т1реплеринде 81мме орынларында да объектив барлы3.
e. !лемдеги барлы3 н1рселер 81м 81дийселер 3андай мазмун2а, форма2а ийе болы7ынан 81м космосты4 3ай жеринде жайласы7ына 3арамастан, 5з-ара ты2ыз к5п т1реплеме байланыс3ан.
Бул байланыс 1лемни4 сондай бир улы7малы3 81м з1р6ри т1репи, т1бията2ы бирде предмет ямаса ж1мийеттеги бирер 81дийсе усы байланыстан шетте 3алмайды. *1мме барлы3 н1рселер 81м 81дийселер, оларды4 сапа 81м 31сийетлери арасында2ы бул байланыс 81м д6ньяны4 бирлигин к5рсети7ши д1лил болып есапланады.
Д6ньяны4 материаллы3 бирлиги м1селесин д1лилле7де энергия 81м массаны4 са3ланы7 законыны4 ашылы7ыда 6лкен 18мийетке ийе болды. Бул закон XIX 1сирди4 орталарында Майер 81м Жоуль ашты. Бул закон материяны4 бардан жо3 болмаслы2ын, жо3тан бар болмаслы2ын, бир формадан екинши форма2а 5тип туры7ын, усы жа2дайда 81р 3ыйлы сапа2а, 31сийетке ийе бол2ан н1рселер, 81дийселер пайда болып 81м 5згерип турысында д1лилленген еди. Уллы рус илимпазы М.В.Ломоносов бул законды д1лиллеп, химиялы3 реакциялар 7а3тында массаны4 жо2алмайту2ынлы2ын, бас3а жа2дайда 5тету2ынлы2ын к5рсетип берген еди. Демек д6ньяда2ы барлы3 н1рселерди4 81м 71киллерди4 тийкары материя болып 81рекет ети7 ар3алы т6рли формалар2а 5те береди, бира3 5зини4 улы7ма массасын жо2алтпайды. Мине усы жо3арыда2ы еки закон2а с6йенген жа2дайда XX 1сирде масса менен энергияны4 бирлиги законы пайда етиледи.
Материялы3 бирлик тири организм арасында 81рекет етеди. Организмлер материяны4 5мир с6ри7ини4 81р т6рли бас3ышларында турады. Олар 5злерини4 сапа 81м 31сийетлери бойынша бири биринен ажралып турады. Усы2ан 3арамастан, е4 1пи7айы организмлерден баслап адам2а шекем 81ммеси клеткалардан, белеклы затлардан 81м бас3а 3урамалы химиялы3 бирикпелерден 3уралату2ынлы2ы м1лим. %симлик 81м 8а17ан организмлерини4 клеткалардан д6зилиси турасында2ы т1лиймат д6ньяны4 ж1не бир 18мийетли тара7ында материаллы3 бирлик барлы2ын к5рсетти.
Материаллы3 бирлик органикалы3 д6нья менен органикалы3 емес д6нья ортасында бар. Органикалы3 д6ньяны4 тийкар2ы 31сийети сырт3ы орталы3 пенен зат алмасы7 процесси есапланады. Зат алмасы7 организмди д6зилисини4 белгили бир шегарасына шекем да7ам етеди. Егер организмди б5лекле7, белгили шегара2а жеткеннан кейин, оны4 д6зилиси бузылады 81м алмасы7 то3тайды.
Материаллы3 д6ньяда2ы 3айсы бир н1рсени алып тексерсекте, 81ммесинде материяны4 т6рли формада2ы к5риниси болады, егерде оларды 6йренсек составындв 1лбетте молекулалар атомлар 81м бас3а б5лекшелер барлы2ы аны3ланады.
*1зирги заман т1бияттаны7 илимлери д6ньяны4 материаллы3 бирлигин д1лилле7 ушын жа4а д1лиллерди излеп таппа3та. Миро 1лемди 61рени7, оны4 ишки ра7ажланы7 зоналарын ашы7 бул тара7да е4 18мийетли орынды тутады. Электрон, протон, нейтрон, мезон2а у3сас материяны4 формаларын, д6ньяда2ы 81р бир н1рсени 81м 3убылысты пайда етету2ын затлардан табы7ымыз2а болады.
Д6ньяны материаллы3 бирлиги 8а33ында талиймат ж1мийетлик 7а3ыяларда тийисли.
Д6ньяны4 материаллы3 бирлиги турасында2ы т1лиймат барлы3ты4 81мме т1репинен материаллы3, материядан ибарат, деген ма2на бермейди. Д6ньяда2ы бирликти4 81ммеси материя 81м оны4 31сийетлеринен ибарат, деген м1нис бермейди.
Мысалы, ойла7 материяны4 усындай формасы есапланады.
Материя категориясы 81м оны4 философия ушын 18мийети.
Материализм объектив барлы3 81мме 7а3ыт 81рекет етип туры7шы материядан ибарат деп т6синдиреди. Ал, материя дегенни4 5зи не.
Материалы3 д6нья ж6д1 к5п т6рли, онда пайда болату2ын 3убылыслар 81м к5пт6рли. Буларды4 тийкарын не 3урайды. деген сора72а адамларды илим болып 31липлесип атыр2ан 7а3ытында3 еки а2ым еки т6рли жу7ап береди.
Материя т6синиги д6ньяны4 барлы3 н1рселерине 81м 3убылысларына т1н бол2ан е4 улы7малы3 31сийетлерин белгилейту2ын улы7малы3 категория болып табылады. Бул т6синикте затларды4 е4 улы7малы3 18мийетли белгилер 81м 31сийетлер суретленеди. Демек, материя т6синиги с17лелендирету2ын д6ньяда2ы 81мме н1рселер 81м 7а3ыяларды4 е4 улы7малы3 белгиси, 31сийети соннан ибарат, олар бизи4 санамыздан 21резсиз, объектив 8алда, сана2а байланыслы болма2ан 8алда жасайды. *1мме н1рсеге т1н бол2ан улы7малы3 31сийети философиялы3 категория бол2ан материяны4 жеке 31сийети болып есапланады.
:стиртин 3ара2анда м1селени4 усы та3летте 3ойылы7ы оны т6сини7ди 3ыйынластыр2ан2а у3сайды. Тийкарында бундай емес. Биз объектив д6ньяда - ит, пышы3, 3ой 81м бас3аларын ушыратамыз. Буларды4 81ммесинде {8ай7ан} деген улы7малы3 ат пенен айтамыз. {*ай7ан} - улы7малы3 т6синик. Бира3та, д6ньяда аны3 8ай7ан жо3, тек 2ана айры3ша ит, сыйыр 81м бас3алар бар. Бул жерде 8ай7ан т6синиги барлы3 8ай7анларда бар бол2ан сапа 81м 31сийетлерди с17лелендиреди. Демек, 81р 3андай улы7малы3 т6синик аны3 н1рсе я2ный 3убылыслар бар бол2аны жа2дайында 2ана пайда болып, оларды4 81ммесинде бар бол2ан улы7ма сапа 81м 31сийетлерди су7ретлейди.
Материя2а 81зирги илим аны3лама береди` {Материя объектив реаллы3ты с17лелендирету2ын философиялы3 категория болып, бул объектив реаллы3ты адам 5з сези7лери ар3алы с17лелендиреди, бул объктив реаллы3 бизи4 сези7леримизге байланыслы болма2ан 8алда пайда болады 81м жасайды, бизи4 сези7леримиз олардан нус3а алады, су7рет алады, аны3ламада материя санамызды4 объектив мазмуны екенгили 81м оны били7 м6мкин екенлиги к5рсетиледи, усыны4 менен бирге материяны4 объектив реаллы2ын бийкар ети7ши индализм 81м оны4 81р3ыйлы т6рлерине со33ы береди. Материя т6синиги, гнесологиялы3 к5з 3арастан 3ара2анда, д6нья объектив бизден сырта жасайды ол сези7леримизде с17лелендириледи}, деген пикирден бас3а 81м н1рсе емес.
Материяны4 философиялы3 т6синиги тек 2ана 81зирги д17ирде илимге м1лим бол2ан объективлерди 2ана, ал келешекте ашылату2ын н1рселелерди де 5з ишине алады, бул м1нисте оны4 методикалы3 18мийети 6лкен.
Материалистик диалеткика материя шексиз, жо3 болмайды деп 61ренеди. Материяны4 м14гилиги оны4 8еш ким т1репинен жаратылма2анлы2ы, барлы3 7а3ыт бар болысы, 81р бир жан2а излени7 ар3алы оны4 жан2а 81м ж1неде бурын билмеген т1реплерин били7имизге болады. Материя 8а33ында2ы материялистик т1лийматты ра7ажландыра келип, оны4 философиялы3 мазмунын материяны4 д6зилиси 8а33ында2ы т1бийий-илимий т6синиклер менен алмастырып жибери7ди инкарлайды. Материяны4 гнесологиялы3 м1нистеги мазмуны ж6д1 ке4, улы7ма 81м 1пи7айы, бира3 оны4 31сийетлерин 81м д6зилисин аны3 илимлер таратып изертлейди.
*1зирги заман илимий жетискенликлери материяны4 та7сылмас 31сийетлерин ашы7да оны4 философиялы3 илимий материалистлик мазмун2а 3арай жа3ын келету2ынын тастыйы3лама3та.
Адамзат ж1мийетти4 ра7ажланы7 тарийхы д6ньяны4 материялы2ын 81м оны4 объектив реаллы2ын д1лилейди. Улы7ма т1бияттаны7 81м ж1мийетлик п1нлерди4 жыйындысы, жетискенликлери материалистик д6нья2а к5з 3арасты илимий д1леле7ши тийкар болып есапланады. !сиресе материяны4 31сийетлерини4 81зирги заман илимпазлары т1репинен 6йренили7и т1лийматты4 ж6д1 айры3ша мазмунлы етип к5рсетиледи, 81м оны4 бас3а илимлер ушын методологиялы3 тийкар екенлигин тастыйы3лайды. Жа4а ашылы7лар материяны4 кемшиликлерин сапластырып, оны4 байып ке4ейип бары7ын к5рсетеди.
Материя д6зилисини4 81р бир формасында 81рекет 81м жаса7ды4 5зине т1н законлар бар, бул законларды4 81р бири материяны4 3урамалы та7сылмас 31сийетлерини4 болы7ы, материяны4 д6зилиси 81м 31сийетлери 3урамалы екенлигин к5рсетеди. Мысалы электрон менен позитрон бириги7и н1тийжесинде фатонны4 пайда болы7ыда материяны4 д6зилисини4 3урамалы екенлигин к5рсетеди.
*1зирги 7а3ыт жа4адан жа4а 31сийетлерине 81м д6зилисине т1н бол2ан т1лийматларды тастыйы3ла7шы жетискенлерди 3ол2а киргизбекте. Атом ядросын уйрени7ге байланыслы майдан теориясы, квант механикасы, элементар б5лекшелер физикасында2ы 81р бир жетискенлик буны4 д1лили болады. Элементар б5лекшелер физикасы 81зирги 7а3ытта атомны4 ишки д6зилисине т1н жа4а ма2лы7матлар бермекте.
Элементар б5лекшелерди4 б1л 31сийетлерини4 ашылы7ы материяны4 д6зилиси 81м 31сийетлери 8а33ында2ы билимлеримизди4 шегарасы 8еш 7а3ытта болма2анлы2ын к5рсетеди. Физикада бул жетискенликлер материяны4 еки тийкар2ы жаса7 формасында - зат 81м майдан к5ринисинде барлы2ын к5рсетеди. Материяны4 майдан 81м зат к5риниси айрым 31сийетлерине 3арай бир-биринен айрылады. Зат формасында2ы материя тынышлы3 массасына ийе болып, булар 3атарына протон, нейтрон, электрон 81м позитронларды, олардан пайда бол2ан атом 81м малекулаларды киргизи7 м6мкин.
Малекулалардан д6зилген микроскопик денелер 81зирги заман илими берген ма2лы7матлар2а тийкарланып, 81р 3ыйлы жа2дайда болы7 м6мкин.
Жа3тылы3 а2ымы электромагнит майданыны4 тол3ыннан ибарат болып, ол 81рекеттеги масса2а ийе б5лекшелер - потонлардан д6зиледи. Фотон болса секундына e00 мы4 ки тезлик пенен 81рекет етеди. Материяны4 майдан формасы усы 31сийетине к5ре зат к5ринисинен ажыралып турады. Жа3тылы3 масса 81м энергия2а ийе, бул материяны4 зат формасы менен майдан формасыны4 31сийетлерине байланыслы у3саслы2ын к5рсетеди.
*1р 3андай зат масса2а 81м энергия2а ийе. Т1жрийбелер материяны4 зат 81м майдан формаларыны4 бир-бирине айналы7ын д1лиллейди. Демек, материяны4 зат 81м майдан формаларыны4 бир-бирине айналы7ы б5лшеклерди4 б5лшек 81м анти б5лшеклерден турату2ынлы2ын к5рсетеди.
Д6ньяны материяллы3 81м бизи4 санамыздан 21резсиз сыртта байланыссыз деп т6сини7, объектив реаллы3, питпес-та7сылмас деп били7 оны 3андай болса сондайлы2ында, 3осымшаларсыз, т6сини7ге алап келеди. Бул к5з 3арас т1биятты изертле7шилерге идепализм 81м агноститизмге т6ресте илимий изертле7 жолында пайда болаты72н 3ыйыншылы3лардан шы2ы72а, 81р 3ыйлы 7а3ыялар шынжырынан тийкар2ы звеноны аны3ла7 ушын керек бол2ан 18мийетли тарийхый жа3ынла72а ж1рдем береди.
*1рекет 81м ра7ажланы7 т6синиги. *1рекетти4 тийкар2ы формалары, оларды4 айры3шалы3лары 81м 5з ара байланыслары.
Т1бийтта 81м ж1мийетте барлы3 н1рсе х1рекетте, 5згеристе, бир-бирине т1сир етеди 81м орын алмасып отырады. *еш 3андай обсалют тыныш тур2ан н1рсе жо3. Д6ньяда2ы н1рселер 81рекетте болып, олар бир-бирине 5тип отырады. *еш н1рсе изсиз жо3 болып кетпейди. Ф.Энгелсь {Т1бият диалектикасы} атлы мийнетинде, бутин т1бийт - е4 киши б5лекшелерден болып, е4 6лкен планеталар2а, е4 1пи7айы клеткалардан баслап адамзат3а шейин барлы3 7а3ыт пайда болы7 81м жо3 болы7, 6зликсиз а2ы7, то3та7сыз 81рекет 3ылы7шы 81м 5згери7ши жа2дайдан басынан 5ткерип турады.
!тирапымызда2ы д6ньяны билер екенбиз онда 5згермейту2ын 8еш н1рсе жо3лы2ын, 81мме н1рсе 81рекетте болату2ынлы2ын, бир формадан екинши форма2а 5тип отырату2ынлы2ын к5ремиз. *еш бир обсалют тыныш тур2ан н1рсе жо3, барлы2ы 81рекетте. Барлы3 материаллы3 объектлерде элементар б5лекшелер, атомларды4, малекулаларды4 81рекети пайда болады, 81р бир материяллы3 объект 5зин 3оршап тур2ан орталы3 пенен 5з ара бир-бирине т1сир жасап турадв, бул 5з ара т1сир ана7 ямаса мына7 81рекетти 5з ишине алады. *1р бир денен, 81ттеки жерге тиймей асылып тур2ан денелерде жер менен бирге 3уяш этрапында бирге айналады, ал 3уяш пенен жер галлактиканы4 бас3а жулдыз системалар2а салыстыр2анды орын алмасып турады.
Материя 5згерислерди4 субстанциялы3 тийкары болады` материядан б5лекленген 81рекет, {таза 81рекет} жо3. XIX-1сир а3ырында немец физиги Освалд материя 81м оны4 81рекетини4 байланыслылы2ын бийкар ети7ши 5зини4 энергетизм теориясын ислеп шы3ты. Энергетизм 71киллери материясыз 81рекет бар болы7ы м6мкин, деген пикирди пайда етти. Олар материядан ажратыл2ан, 3андай да затлы3 болма2ан {таза энергияны} барлы3 5згерислерди4 бирден бир негизи деп есаплайды. Ал 8а3ый3атында болса энергия - материяны4 31сийети, бул 31сийетти 81рекетти4 тезлигинен 81м му2дарынан ибарат болып, материалы3 системаларды4 ишки 5згерислер тийкарында ра7ажланы7 иске асыры72а у3ыбы бар екенин к5рсетеди. Энергия - материядан ажырал2ан 8алда пайда болмайды 81м барлы3 7а3ыт материялы3 денелерди4 бас3а 31сийетлери менен бирге пайда болады. Материя 81м 81рекетти4 бири-бирине байланыслылы2ын деалектикалы3 материализм ту7ры т6синдирип береди. *1рекетти4 философиялы3 ма2насы соннан ибарат, ол материяны4 жаса7 формасы болып есапланады. Материяны4 81рекети 3андай формада болмасын, ол объектив жа2дайда материядан ажралма2ан 8алда пайда болады. Материяны4 жаса7 формасы бол2анлы2ы ушын 81рекетти4 объектив реал болы7 31сийети материяны4да 31сийети болып есапланады.
*1рекетте материя сыя3лы объектив реаллы3 материя 5зине с1йкес ишки 3арама-3арсылы3лар тийкарында 81рекет 3ылады, ра7ажланады. Материяны4 81рекети 8еш 3андай сырттан болату2ын т6рткиге, т1бияттан сыртта2ы 81рекетлерди4 т1сирине м6т1ж емес. Материяны4 81рекети 81м жаса7ыны4 м1ниси ишки 3арама-3арсылы3лар болып есапланады. *1рекетти4 философиялы3 мазмуны материяны4 81рекетини4 формалары 8а33ында2ы т1бийи-илимий т6синиклер менен араластырып жиберилме7 керек. Бизге сол н1рсе м1лим, нетофизиклер материяны4 81рекетин 1пи7айы ке4исликтеги орын алмасы7 менен те4лестиреди.
Диалектикалы3 материялизм 81рекет дегенде объективлик реаллы33а ж6з берету2ын барлы3 5згерислерди т6синемиз. Сол ушында 81рекетти ра7ажланы7 т6синиги менен алмастыры72а болмайды. *1рекет реал 3убылыста ж6з берету2ын барлы3 5згерислерди 5з ишине алады. Ал ра7ажланы7 десек тез п1т пенен ал2а илгериле7ши 5згерислер т6синиледи. Ра7ажланы7 сапап 5згерисини4 н1тийжеси болып, бул 5згенрис н1рсе 81м 3убылысларда2ы 3арама-3арсы т1реплер арасында2ы г6рести4 н1тийжеси. Бундай 5згерислер н1тийжесинде ескини4 орнында жа4аны4 пайда болы7ына алып келеди, т5меннен жо3ары2а, 1пи7айыдан 3урамалы2а 5ти7ге алып келеди. Соны4 ушын {81рекет} т6синиги {}ра7ажланы7 т6синигине 3ара2анда ке4ирек т6синик.
Материяны4 жаса7 формасы бол2ан 81рекет реал бар н1рсе. *1рекетти4 аны3 к5рини7 формасы барлы3 болады. Т1биятты4 бир к5риниси ж1мийет 81м т1бият сыя3лы 8еш то3та7сыз 81рекетте 81м ра7ажланы7да. Демек, материяны4 81рекети бул тек денелерди4 ке4исликте болып, 81р 3ыйлы к5ринислерде жасайды. Ф.Энгльс 5зини4 {Анти - Дюрин} мийнетинде 81рекет материяны4 атрибуты екенлигин к5рсетип, 81рекет - 3арсылы деген еди. Материяны4 жаса7 формасы сапасы 81м 31сийетлерине байланыслы бири-биринен айрылып турады. Усы2ан бола материяны4 81рекетини4 формалары да бири-биринен айрылады. Ф.Энгльс {Анти-Дюрин}, {Т1бият диалектикасы} шы2армаларында материяны4 81рекет формаларын т5мендегидей клессификациялайды.
q. Механикалы3 81рекет.
w. Физикалы3 81рекет.
e. Химиялы3 81рекет.
r. Биологиялы3 81рекет.
t. Ж1мийетлик 81рекет.
Бул жерде биз Ф.Энгльс материяны4 81рекет формаларын 3урамаласып бары7 т1ртибинде классификациялайды.
*1зирги заман илимий макро денелерди4 1пи7айы маханикалы3 81рекети 81рекетти4 баслан2ыш формасы емес екенлигин к5рсетеди. Ол микро б5лекшелер 81рекетине 3ара2анда {жо3арыра3} турады. Микро б5лекшелер 81рекети болса денелер 81рекетини4 тийкарын пайда етеди. Микро б5лекшелер 81рекетти4 тийкарында ж1неде тере4ирек м1нис жатады.
Микроб5лекшелер 81рекети механик законларына ба2ынады. Микроб5лекшелер 81рекети узынлы2ы массаны4 6лкенлигине 81м масса 81рекетини4 тезлигине байланыслы бол2ан тол3ын менен байланыслы. {Элементар} б5леклер 81м майданлар д1режесиндеги 81рекетти4 5зине т1н бол2ан 31сийетлерини4 айырмашылы2ыны4 бири электромагнит 81рекет формасы. Оны4 материалы3 тийкары электромагнит майдан 81м оны4 б5леги - фатонлар есапланады. Электромагнит майданда2ы 5з ара т1сирди4 тар3алы7ы тол3ын тар3алы7 законлы2ына 81м жа3тылы3 тезлигини4 м14лигик законлы2ына ба2ынады. Фанонлар электромагнит майдан квантлары болып, м14гилик бирликте бол2ан 81рекетте 2ана бар болады. *1рекетти4 бул 31сийети материяны4 жаса7 формасы деген философиялы3 режени тастыйы3лайды.
Электромагнит майданынан бас3а ж1не физикалы3 майданларда бар. Оларды4 барлы2ында 81рекетти4 айры3ша формасы с1йкес келеди. Ядро 81рекети элементар б5леклер 81м майданлар 81рекетине 3ара2анда ана2урлым 3урамалыра3 келеди. *1рекетти4 ядролы3 формасы нуклинлерди4 (протон 81м нейтронлардан) 81рекети тийкарында пайда болады. *1рекетти4 бул формасында 3урамалар2а атом ишиндеги болату2ын 81рекет. Оларды4 сапалы3 айырмашылы3ларын ядро 81м электронлар, сондай-а3 электронларды4 5злери арасында2ы бири-бирине т1сирлери ж6зеге келеди.
Х1рекетти4 физикалы3 формасы ишине жылылы3ты, магнитлик 3убылысты, атом ишиндеги процесслерди 3амтыйды. Ямаса физикалы3 81рекет материяны4 д6зилисини4 малекуляр д1режеси менен байланыслы.
Материяны4 81рекетини4 3урамаласып бары7ы 81рекетти4 жа4а 5зине т1н формасы - атом ямаса химиялы3 формасын пайда етеди. Оларды4 алып ж6ри7шиси атомлар 81м малекулалар есапланады. *1рекетти4 химиялы3 формасы 81р 3ыйлы атомларды4 ириги7инен 81м ажралы7ынан малекулаларды4 ишки д6зилисини4 5згери7инен, оларды4 81р 3ыйлы химиялы3 жа2дайларда 5зара т1сиринен пайда болады.
Материя 81рекетти4 3урамалыра3 бол2ан формасы биологиялы3 81рекет 81рекетти4 бас3а формаларынан айырмасы тири организмлерди4 а73атланы7 81м зат алмасы7 процесси тийкарында химиялы3 3урамын 5злери 1сте а3ырын жа4алап бары7ында болады.
Материя 81рекетти4 е4 3урамалы формасы бул социаллы3 81рекет. Бул 81рекет формасы адамзат келип шы2ы7ы менен байланыслы келип шы2ады. Оны4 5зине т1н 5згешеликлери, материаллы3 байлы3ларды ислеп шы2ы7 усылын айры3ша 31сийетлеринен келип шы2ату2ын ж1мийетлик 81дийселер` класслы3, миллий, семьялы3 81м адамлар арасында2ы бас3а 3атнаслар 81рекет етеди. %з 7а3тында Ф.Энгльс ке4ислик 81м 7а3ытты4 объективлиги бийкар ети7ге уарыны7ларды, теориялы3 жа3тан адасы7шы ал ис ж6зинде федизм алдында бас ийи7, 5зин азиз сези7 екенлигин к5рсетип, {...81р 3андай барлы3ты4 тийкар2ы формалары ке4ислик 81м 7а3ыт ке4исликти4 сыртта2ы барлы3 3андай м1нисизлик болса 7а3ыттан сыртта2ы барлы3та сондай м1ниссизлик} деген еди. (Ф.Энгльс, Анти-Дюринг, ri-бет).
Материализм идеалистлик 3арама-3арсы, ке4еслик 81м 7а3ытты4 объективлигин, я2ный адам2ада 81м адамзат3а байланыссыз, санадын сыртта 81м 21резсиз екенлигин мойынлап, олар ортасында улы7малы3 у3саслы3лар 81м т1реплер 81м бири-биринен 6лкен айырмашылы33а ийе бол2ан т1реплерди4 бар екенлигин мойынлайды. Ке4ислик 81м 7а3ытты4 объективлиги, адам санасы, ерки 81м 3ле7инен байланыслы емеслиги олар арасында2ы улы7малы3ты 18мийетли т1реплерини4 бири болып есапланады. Бул бириншиден, екиншиден, ке4еслик 81м 7а3ытты4 21резсизлиги м14ги. Ке4ислик пенен 7а3ытты4 21резсиз материяны4 21резсизлигинен келип шы2ады. :шиншиден, ке4еслик пенен 7а3ыт шексиз-шегарасыз бийпаян д6нья.
Ке4исликти4 5зине т1н 31сийетлери 81м 7а3ыттан айырмашылы2ы оны4 6ш 5лшемге ийе болы7ы. Бул 6ш 5лшем маретия бойынша б1лентлигине 81м енине 3арап шексиз екенлигин к5рсетеди. Ол 81р 3ыйлы н1рселерде 81р т6рли болады. *1зирги заман физикасыны4 салыстырмалы3 теориясында т5рт 5лшемли геометриялы3 ке4еслик 8а33ында с5з етиледи. Бунда т5ртинши 5лшем сыпатында 7а3ыт алын2ан.
?а3ыт ке4еслик пенен ты2ыз байланыслы болсада, 5зини4 айрым 31сийетлери менен ажралып турады. ?а3ытты4 е4 тийкар2ы 31сийети оны4 бир 5лшемлигинде, кейин 31йтпаслы2ында. Материялыы3 затлар ке4есликте 81р 3ыйлы жайласы7ы, 81р 3ыйлы т1репке 3арай 81рекет ети7и м6мкин, бира3 7а3ыт бойынша бир т1репке 3арай 81рекетте болады, 7а3ыт 8еш 7а3ытта кейин 81рекетте болмайды. %ткен заманны4 кейин 3айтарылы7ы 81м заманны4 биротала жо3 етили7и м6мкин емес.
?а3ытты4 5зине т1н т1реплеринен ж1не бире7и оны4 шексизлиги болады. ?а3ыт шексизлигини4 м1ниси соннан ибарат, материялы3 д6ньяны4 басыда, а3ырыда жо3 81м болы7ыда м6мкин емес.
Адамзат ке4ислик 81м 7а3ыт 8а33ында т6синиклери, с17лелендири7лери 3атып 3ал2ан н1рсе емес, ал 5згери7ши, ра7ажланы7шы 31сийетлерге ийе. Материя ке4исликте шексиз, 7а3ытта м14ги, делини7ши м1ниси соннан ибарат, ке4исликти4 8еш 3анда орайы, тамам болату2ын жери, а3ыр2ы точкасы жо3, ол шексиз 81м шегарасыз бийпаян д6нья. *1зирги т1бияттаны7 илимлери д6ньяны4 ке4еслик 81м 7а3ытта басыда, а3ырыда жо3 екенлиги турасында2ы материалистлик т1лийматты д1ллиле7ши фактларды ашпа3та. Оларды4 шексиз жулдызлар системасыны4 бири болы7ы м6мкин.
Н.И.Лобачевский геометриясы ке4исликти4 материя менен байланыслы екенлигин д1лиллеп, кескин шегера ямаса болы7ыны4 м6мкин емеслигин к5рсетти. Ол Эвклид геометриясына салыстыр2анда ке4исликти4 геометриялы3 31сийетлерини4 5згери7ин тере4ирек т6синдирди.