Abedin krosi

ILIRËT
1. NGA RRJEDHIN ILIRËT DHE EMRI I TYRE
Në mitin e vjetër, të regjistruar nga Apolodori, thuhet se i biri i mbretit Agenor, Kadmi, e mori urdhrin nga i ati që bashkë me shokët e tij të shkojë të kërkojë motrën e tij, Evropën, të cilën e kishte grabitur Zeusi.

Kadmi duke e kërkuar motrën në shumë vende arriti në Beoti, ku vendosi të mos kthehet në atdhe. Aty u ndal bashkë me shokët, ndërtoi qytetin e ri dhe e quajti Tebe. Në Tebë martohet me Harmoninë, bijën e Aresit. Në këtë kohë, Kadmi konsultohet me profetuesin, i cili i sugjeroi që të shkojë në mesin e fisit të enhelejve. Kur Kadmi u pranua në mesin e enhelejve, ai u bë qytetar i barabartë me enhelejt. Ndërkohë Enhelida bën një luftë me një shtet fqinj dhe doli fitues. Duke e parë kontributin e Kadmit në atë luftë, enhelejt e shpallën për mbret të tyre. Pasi Kadmi u bë mbret, Harmonisë i lindi një djalë, të cilin e emëruan ILIR.

Kur biri i Harmonis dhe i Kadmit, Iliri, si trashëgimtar bëhet mbret i federatës së enhelejve, sipas emrit të tij e mori emrin edhe mbretëria e tij dhe u quajt ILIRI, njëkohësisht edhe populli u quajt ILIR. Kjo në kohën parahistorike është shpjeguar si realitet, por me kalimin e më shumë shekujve, nga popujt e tjerë është shpjeguar edhe si mit. Në kohën historike, në shkrimet e hershme greke, si u tha në fillim, është regjistruar si mit nga Apolodori. Emrat Ilir dhe Iliri janë përhapur te të gjitha fiset pellazge të Ballkanit perëndimor. Këtë e kanë pasur të njohur edhe pas ardhjes së grekëve Helen. Këta emra i kanë regjistruar edhe gjeografët dhe shkrimtarët grek, të cilët me emrin Ilir i quajtën të gjithë banorët që nga veriu i Epirit e deri te Alpet Lindore, duke i përfshirë të gjitha fiset pellazge që jetonin në Ballkanin Perëndimor.

Shpjegimi i emrit Ilir dhe Iliri prej dijetarëve të Greqisë është kuptuar si mitologji. Por emri i lumit Iliridë, që sot quhet Treskë, tregon realitetin e emrit të mbretit Ilir, i cili ka sunduar në territorin e Enhelidës. Emri i lumit Iliridë, i cili buron në rrethinën e Kërçovës dhe derdhet në Vardar në Saraj të Shkupit, na jep të kuptojmë se territori i rrethinës së Kërçovës ka qenë krahina më veriore e mbretërisë së Enhelidës dhe se Iliri ka qenë mbret i popullit që u quajt me emrin e tij – Ilir. Kjo ishte traditë pellazge që, sipas emrit të mbretit të parë, emërohej mbretëria, populli i mbretërisë së tij, prej të cilit, si zakonisht, e marrin emrin e mbretit edhe lumenjtë, të cilët ishin ende pa emër. Këtu në këtë rast lumi e merr emrin ILIRIDË, njësoj si me rastin e emrave të lumenjve Skamandër në Trojë, Aksi që buron në Dadani dhe që derdhet në detin Egje, lumi Iler në Gjermaninë Jugore etj.

Studiuesit janë përpjekur që ta shpjegojnë kuptimin e emrit Ilir. Kështu, shkencëtari Otto Gruppe, duke u nisur nga pikëpamja gjuhësore, këtë emër e lidh me fjalën greke “kthehem” apo ”mbështillem”, prej nga ai mendon se emri Ilir e ka kuptimin e emrit të gjarprit. Këtë e përforcon edhe gjuhëtari slloven Karl Oshtiri duke e lidhur me emrin e hetitëve për gjarprin e madh mitik, prej nga edhe origjina e emrit mitik Ilirjanka. Ky emër rrënjën e ka të njëjtë me emrin Ilir.

Si Otto Gruppe, Karl Oshtiri, ashtu edhe shkencëtarët e tjerë që e përmbajnë këtë teori, na japin të kuptojnë se nuk e kanë të qartë se tregimi për Kadmin e Harmoninë dhe për birin e tyre Ilirin, nuk është mit grek, por ka qenë realitet para grek dhe se fjalët greke “këthehem” apo “mbështillem” me kuptim të emrit të gjarprit, nuk kanë kurrfarë lidhjeje me kuptimin e emrit Ilir. Emri Ilir është pastër me kuptim vetëm në gjuhën pellazge, ashtu si do ta shohim edhe më poshtë. Nga ana tjetër, edhe gjarpri mitik i Heteve (hetitëve) e ka pasur emrin Ilirjanka, si emër i përveçëm i figurës mitike me formën e gjarprit. Kur dihet se ilirët dhe hetitët janë popuj pellazg dhe se gjarprit si gjallesë ilirët dhe hetet (hetitët) i kanë thënë gjarpër.

Kjo teori është e gabuar, sepse shkencëtarët e lartpërmendur nuk e kanë të njohur as gjuhën ilire e as gjuhën hetite dhe, nga ana tjetër, nuk e kanë të njohur as edhe atë se gjuhët ilire dhe hetite janë gjuhë pellazge. Dua të theksoj se si shumë shkencëtar të tjerë edhe këta i shpjegojnë gjërat sikurse gjuhët dhe mbarë kultura me zhvillimin e tyre kanë startuar, kinse prej gjuhës dhe kulturës së grekëve të vjetër dhe prej asaj latino-romake, e jo prej gjuhës dhe kulturës pellazge.

Një shpjegim tjetër për emrin Ilir e jep shkencëtari Julius Pokorny, i cili e lidh këtë emër me emërin e lumit Iler, që është dega e Danubit në Gjermaninë jugore. Sipas tij, në pellgun e lumit Iler kanë jetuar ilirët, që më vonë janë shpërndarë në perëndim në Gali (Francë) dhe në Spanjë, si dhe në jug në Ballkan deri në Greqi.

Këtë teori, edhe pse e kanë përkrah disa gjuhëtarë dhe arkeolog, është e gabuar dhe është pasojë e mosnjohjes së një realitetit të madh, se gjermanët e vjetër janë popull pellazg e jo ilir dhe se gjermanët dhe ilirët janë dy popuj të veçantë pellazg, dhe se të dy këta popuj kanë folur të njëjtën gjuhë pellazge. Të saktësoj se gjuha ilire është një dialekt më vete e gjuhës pellazge, por edhe gjermanishtja e vjetër është një dialekt më vete i gjuhës pellazge. Si ilirishtja dhe gjermanishtja e vjetër, ashtu edhe shumë gjuhë të tjera në Evropë, në Azinë qendrore e perëndimore dhe në Afrikën veriore, janë dialekte ose të folme të gjuhës pellazge.

Linguisti i madh gjerman N. Jokli, emrin gjerman e ka shpjeguar si fjalë të vjetër iliro-shqip, e cila e ka kuptimin e fjalës zjarr apo furrë zjarri. Prej kësaj unë kuptoj se banorët e pellgut të lumit Iler janë quajtur sipas emrit të këtij lumi, por vetëm në kufi të caktuar në pellgun e lumit Iler, ndërsa mbarë popullata në territorin e Gjermanisë së vjetër, ata si një popull pellazg, janë quajtur Gjerman dhe këta nuk kanë qenë popull Dojç dhe nuk e kanë folur gjuhën dojçlande të popullit që vjen më vonë në tokat e Gjermanisë pellazgjike. Edhe pse Jokli e shpjegon me vend emrin Gjerman si fjalë shqipe, ai duke u nisur në bazë të linguistikës e shpreh mendimin se shqiptarët janë të ardhur nga veriu i Evropës. Prej kësaj kuptohet se edhe Jokli nuk e ka pasur të njohur se shqiptarët janë pasardhës të pellazgëve dhe se populli pellazg në kohën parahistorike ka qenë i shpërndarë gati në tërë Evropën dhe se popullata parahistorike gjermane e ka folur gjuhën pellazge. Kjo do të thotë se gjuha e vjetër gjermane nuk është gjuhë dojçllande, e cila ka filluar të flitet kur dojçët kanë dominuar në Gjermaninë e sotme, pas shekulli të parë dhe të dytë të erës së re, por është gjuhë pellazge njësoj si edhe ilirishtja.

Për emrin Ilir një shpjegim e jep arkeologu i njohur Qiro Truhellka. Sipas tij, emri Ilir rrjedh nga fjala shqipe i lirë. Është e vërtetë se emri Ilir është fjalë pellazgo-shqipe, por rrënja e këtij emri është Il, i cili ka qenë emër i trupave qiellor që në shqipen e sotme quhet Yll.
ETIMOLOGJIA E EMRAVE ILIR, ILIRIANKA DHE ILER
Rrënja e emrave Ilir, Ilirjanka dhe Iler është fjala il. Fjala il është emër i vjetër pellazg i trupave qiellor që në shqipen e sotme në njëjës i thuhet yll⁶⁷ dhe në shumës yje. Në epigrafit etruske emrin yll e hasim në shumë raste në shumës “yj” ose “yjor”.⁶⁸

Te emri i popullit Ilir, emrit Il i janë shtuar fonemat -i dhe r-ë. I-ja e dytë te emri Ilir i është shtuar emrit Il (yll) si prapashtesë, por edhe për të treguar se il-i (yll-i) është r-ë (apo ërr), që e ka kuptimin - i lëvizshëm dhe se lëvizja është dinamike dhe e dobishme. Unë mendoj se kur fonema –i sintetizohet me fonemën r-ë, formohet fjalëza ir, që është rrënjë e fjalës hire (me hire dha pa hire) që e ka kuptimin e lëvizjes sipas dëshirës së subjektit, ashtu si e kërkon nevoja. Fjalëza ir është rrënja edhe e fjalës hair⁶⁹, prej kah thuhet: punë me hair dhe punë pa hair, gjegjësisht punë e dobishme dhe punë e padobishme. Në të njëjtën kohë, fjalëza ir është edhe rrënja e fjalës mir (m + ir). Kur i është prapashtuar emrit Il (yll) fjalëza ir është formuar emri Ilir (Il + ir). Këtë prapashtesë asaj kohe ia kanë shtuar emrit Il prindërit Kadmi dhe Harmonia, që Ili (ylli) i tyre të bëhet për hair (ha + ir), pra të bëhet i mirë, të bëhet Yll i popullit Enkeleje, d.m.th. i mbretërisë së tyre dhe të bëhet i hairit me shkathtësinë dhe dinamikën e tij.

Te emri i lumit Iliridë (Treskë), emrit Ilir i është shtuar edhe emri Idë. Emri Idë është emri i malit me të njëjtin emër në Trojadë, i cili e ka marrë emrin sipas emrit të nënës Idë. Emri Idë i është prapashtuar te emri i lumit Iliridë (Ilir + Idë), me qëllim që të tregojnë se mbreti Ilir ka qenë i ardhur nga mali i lartë i Idës së Trojës.

Te emri i lumit Iler, po ashtu, rrënja është Il (i cili është emër i trupit qiellor). Kur emrit Il (Yll) i prapashtohet fjalëza er, formohet emri i lumit Iler.

Nëse e bëjmë analizën e emrit Ilr dhe Iler shohim se këta dy emra janë të përbërë nga rrënja e përbashkët me emrin Il (Yll), ku në rastin e parë i shtohen fonemat i dhe

r-ë, dhe në rastin e dytë prapashtohen fonemat –e dhe r-ë, të cilat e kanë të njëjtin kuptim, me atë që r-ja është tingulli i artikuluar që e ka pasur kuptimin e lëvizjes me një dinamizëm të theksuar, prandaj fonemat -i dhe –e janë fjalëza që në gramatikën e sotme shqipe janë nyje të përparme, që në këtë rast i-ja dhe –eja janë nyje të fjalëzës r-ë. Në rastin e parë i-ja tregon gjininë mashkullore, pra Ilir (Il + i + r), ndërsa nyja –e e fjalëzës r-ë tregon gjininë femërore të emrit Iler (Il + e + r).

Nga kjo kuptojmë se fjalëzat i dhe e, të cilat tregojnë gjininë, janë përdorur si te populli Ilir ashtu edhe te populli i vjetër gjerman. Kjo është një dëshmi se si gjuha ilire, ashtu edhe gjuha e vjetër gjermane, i kanë takuar gjuhës së përbashkët pellazge.

Krahas emrit Ilir, Ilirida dhe emrit Iler, më sipër u përmend edhe emri Ilirianka si emër mitik i Heteve (hetitve). Emëri Ilirianka përbëhet prej emrit Ilir-i dhe prapashtesave anë dhe ka. Në rastin e parë, kur emrit Ilir-i i është prapashtuar fjala anë si sufiks, është formuar emri Ilirian. Fjala anë si sufiks e ka pasur kuptimin e fjalës së sotme anë (anë e djathtë, anë e majtë). Fjala ka si sufiks i dytë i emrit Ilir është përdorur njësoj si te fjalët: logjika (logi + ka), antika (anti + ka) etj. Fjala ka është fjalë pellazge dhe fjalë e gjuhës së sotme shqipe. Kjo fjalë është folje me pas – ka. Emrit Ilirian (në gjininë mashkullore) kur i shtohet sufiksi ka, formohet emri Ilirianka, ku në këtë rast formohet emri i gjinisë femërore.

ILIRËT SIPAS SHKRIMEVE ANTIKE
Shkrimet e para për vendbanimet ilire, si që njihen në histori, janë shkrimet në gjuhën greke. Personat që kanë shkruar për ilirët, më shumë flasin për fiset që jetojnë në bregdetin Adriatik, për arsye se grekët kanë qenë të lidhur ngushtë me udhëtimet e tyre nëpër det me anije. Prandaj, edhe lajmet e para për ilirët i marrim nga udhëtimi nëpër bregdetin lindor të Adriatikut. Ndërsa, brendësinë e Ballkanit fare pak e kanë pasur të njohur. Kështu, lajmet e para për ilirët na i jep Alkmani qysh në shekullin VII p. e.r. Por udhëpërshkruesi i parë (Periegesis) është logografi Hekateu, që jetoi rreth vitit 500 p. e.r. Përshkrimi i udhëtimit brigjeve të Adriatikut lindor, na jep shumë shënime të vlefshme për fiset ilire që kanë jetuar në bregdetin Adriatik, por fare pak bënë fjalë për fiset ilire në brendinë e Ballkanit perëndimor. Hekateu është i pari që i përmend fiset ilire, si: liburnët, mentored, histritët, hythmitët etj.

Kah mesi i shekullit IV p. e.r. Pseudo-skilaksi jep shumë të dhëna për ilirët në udhëpërshkrimin e tij, duke i kufizuar prej fisit të liburnëve e deri te fisi epiriot i kaonve. Sipas tij, fisi i liburnëve në veri dhe ai i kaonëve në jug, nuk janë fise ilire. Me rëndësi është se ky udhëpërshkrues, me emrin ilir përfshinë më shumë fise, por jo të gjitha fiset ilire që njihen më vonë.

Në fund të shekullit II p. e.r. një autor tjetër i quajtur Skymni nga Hijosi thotë se ilirët zënë një pjesë të vogël në bregdetin lindor të Adriatikut, duke e kufizuar Ilirinë nga bylinët dhe hylejt, d.m.th. diku prej Visit e deri në Kaoni të Epirit. Nga ana tjetër, autorët e mëvonshëm, Plini dhe Mella, Ilirinë e veriut e kufizojnë me një pjesë më të vogël të bregdetit Adriatik.

Shkrimi i Apolodorit lidhet me mitin për Kadmin dhe shihet se në pikëpamjen linguistike është shumë më afër realitetit, kur thuhet se prej emrit të mbretit Ilir (djalit të Kadmit) e mori emrin mbretëria dhe vendi Iliri. Shkrimi i Apolodorit, edhe pse është shkruar si mit, është realitet. Këtë e dëshmon emri i vjetër i lumit Ilirida, që sot quhet Treskë. Emri Ilirida dëshmon se mbretëria e Enhelidve është shtrirë deri në Maqedoninë e sotme veriperëndimore dhe ka qenë një realitet se federata fisnore e Enhelidës e merr emrin Iliri sipas emrit të mbretit të tyre –Ilirit. Prej këtu, autorët antik grek, të gjitha fiset pellazge në veri të Epirit, në tërë Ballkanin perëndimor i quajtën Ilir dhe këto vise i quajtën Iliri.

Se sa është e panjohur brendia e Ballkanit, shihet nga këto shkrime:

Kur bëhet fjalë për emrin Epir thuhet se banorët e Epirit shtrihen në veri në pakufi. Këtë shpjegim grekët më shumë e kuptojnë si mit se sa si realitet. Për arsye se nuk e kanë pasur të njohur as Ballkanin verior e as Evropën si tërësi, ku kanë qenë të shpërndarë popujt pellazg të ngjashëm me popullin Epirot. Se sa ka qenë i panjohur veriu i Ballkanit dhe pellgu danubian shihet se në kohën e bronzit, kur argonautët shkojnë në Kolhidë për ta marrë leshin e artë, ata kanë dashur me u kthye nëpër Danub, duke menduar se ky lum kishte lidhje me Adriatikun, prej kah kanë dashur të kthehen për në Greqi.

Të njëjtën gjë edhe Pseudo-Skilaku në shekullin IV p. e.r. mendon se Danubi është i lidhur me një lum me detin Adriatik. Kjo tregon qartë se edhe ky nuk i ka pasur të njohur edhe gjërat elementare gjeografike, e të mos bëjmë fjalë për njohjen e fiseve dhe krejt popullatën ilire të Ballkanit perëndimor.

Një përkufizim më të saktë për territorin ku kanë jetuar ilirët e ka dhënë Apiani. Ai shkruan:

“Grekët i quajnë ilir ata popuj që jetojnë mbi Maqedoni dhe Thraki prej kufirit të kaonve dhe thesprotëve e deri te lumi Danub. Kjo është gjatësia e Ilirisë, ndërsa gjerësia nga malet maqedonase dhe thrake e deri te panonët, deri te deti i Jonit (Adriatikut) dhe deri në fillim të Alpeve...”⁷⁰

Nga kjo kuptohet se Apiani, i cili jetoi në shekullin e dytë të erës së re, bazohet në atë që e kanë thënë grekët dhe romakët, të cilët në kohë më të re, ilirët i kanë njohur më afër, si historianët ashtu edhe gjeografët.

Në shkrimet e antikës së hershme janë regjistruar shumë fise ilire, ndër të cilat më të njohur janë mbretërit e enhelejve, taulantëve, ardiejve, liburnëve, dalmatëve, desaretëve, albanve, pirustëve, dokleanëve, penestëve etj. Në Iliri nuk janë përfshirë Epiri, Thesalia, Maqedonia, Peionia, Dardania, Tribalia, Mezia dhe Panonia e Ulët. Edhe pse popujt e këtyre shteteve janë të një gjaku pellazg me ilirët, në antikën e hershme janë trajtuar si popuj të veçantë, njësoj si edhe shumë popuj të tjerë pellazg në Azi dhe në Evropë.
ETNOGJENEZA ILIRE
Siç është thënë më sipër, raca albano pellazge është ndër popujt e parë indoevropian që është shpërndarë në të gjithë Evropën, prej nga kuptohet se fiset pellazge janë shpërndarë edhe në Ballkanin perëndimor. Kjo ka ndodhur gjatë kalimit të mileniumeve nga koha e mezolitit dhe në neolit, kur në Ballkanin perëndimor paraqiten gjurmët e banorëve të racës albano pellazge. Në kohën e neolitit shumë fise të racës pellazge dallohen në përpunimin e gurit dhe fillon përpunimi dhe përdorimi i poçarisë, si kusht që çon në fillimin e suksesshëm të përpunimit të metaleve. Në trojet e Ballkanit perëndimor, nga koha e neolitit janë gjetur mjaft objekte arkeologjike që na dëshmojnë për kulturën e fiseve pellazge parailire.

Në fillim të epokës së qytetërimit të hershëm (barbarisë), d.m.th. në fillim të kohës së bakrit, te fiset më të zhvilluara pellazge zbuten të gjitha llojet e kafshëve dhe blegtoria bëhet degë kryesore ekonomike. Banorët e racës albano pellazge, si blegtorë të shkëlqyeshëm, përhapen nëpër të gjitha bjeshkët kryesore të Evropës dhe u quajtën Alpe, prej nga marrin emrin malet e sotme Alpe të Evropës.

Në Ballkanin perëndimor, krahas gjurmëve arkeologjike, hasim edhe në gjurmë linguistike. Kështu që nga emri i banorëve Alp, e marrin emrin edhe malet e Alpeve Dinarike, mandej edhe malet e Alpeve të Shqipërisë veriore. Gjurmë të ngjashme gjuhësore hasim edhe në Thesali, siç është edhe emri i një qyteze me emrin Alpena (Alp + ena). Kur këta banorë të racës albano pellazge shtriheshin në të gjithë Evropën kuptohet se shpërndahen edhe në Ballkanin perëndimor dhe marrin emrin Alpen ose Alpan, prej të cilëve formohen emrat Alben ose Alban. Ky emër haset në shumë vise të Evropës e që më vonë bëhet emër i kombit Shqiptar.

Emri Alban që përdoret te fiset e racës albano pellazge është emër para indoevropianizimit të Ballkanit perëndimor.

Kah mesi i kohës së bakrit, si të gjithë pellazgët, ashtu edhe në Iliri zhvillohet edhe bujqësia dhe banorët quhen Arb ose Arban. Emri Arban është përdorur brenda vetë fiseve ilire, por që nuk e hasim në shkrimet e vjetra greke dhe romake, sepse banorët e Ballkanit perëndimorë kanë përdorur emrat Ilir për banorët dhe Iliria për territorin e Ballkanit perëndimor.

Në kohën e bakrit, si në kohën e neolitit, grupet fisnore pellazge vijnë në Ballkanin perëndimor nga veriu. Por, nga fillimi i kohës së bronzit, fiset pellazge në këto treva vijnë nga Azia e Vogël dhe nga jugu i Ballkanit. Qysh në fillim të epokës së bronzit nëpër viset më të përshtatshme për jetesë në Ballkanin perëndimor, fiset pellazge koncentrohen në qendrat fisnore nëpër qyteza. Këto janë fise pellazge që më vonë do të formojnë etnosin e popullit Ilir. Në këtë kohë, nëpër qyteza zhvillohet zejtaria, e cila sjell edhe shkëmbimin e mallrave. Me këtë, fillon të zhvillohet tregtia, e cila, për shkak të kushteve gjeostrategjike, ka qenë e kufizuar. Në të gjitha qendrat e zhvilluara fisnore, formohen mbretëritë e vogla të sistemit të vjetër fisnor. Kah mesi i kohës së bronzit, në Ballkanin perëndimor ndihet fryma e qytetërimit të zhvilluar nga pellazgët e bazenit Egjeo – Mesdhetar. Kjo frymë e qytetërimit të hershëm (barbarisë) e ngre vetëdijen për një organizim më të përsosur shtetëror te shumë fise të trevave ilire. Në Ballkanin perëndimor shumë mbretëri të vogla, të cilat zhvillojnë një kulturë më të lartë të asaj kohe pellazgjike, ndikon që me zhvillimin e kohës, këto fise – shtete të fillojnë të bashkohen dhe të formojnë një shtet të përbashkët, të cilin e udhëhiqte fisi më i madh dhe më i fortë. Prej emrit të fisit më të madh, zakonisht e merrnin emrin edhe federatat e shteteve ilire, siç janë: Enhelida, Taulanta, Ardiana, Liburnia, Dalmacia etj. Këto shtete të Ballkanit perëndimor në shkrimet më të vjetra greke quhen shtete Ilire.

Në këtë rast, dua të përmend se ilirët dhe shtetet ilire nuk janë formuar kah gjysma e mileniumit të parë p. e.r., por shumë kohë më para. Shumë shkencëtarë thonë se ilirët si etnos i veçantë është formuar rreth një mijë vjet para paraqitjes dhe formimit të etnosit të grekëve Helen. Këtë, ndër të tjera, na e tregon edhe miti për Kadmin. Mitet, krahas tregimeve dhe këngëve popullore, në brendinë e tyre përmbajtësore tregojnë një realitet. Edhe rasti i Kadmit i treguar si mit, sipas logjikës së formimit të shteteve të para pellazge, ka gjasa reale që Kadmi i këshilluar nga profetuesit të shkojë në mesin e fisit të enkelejve dhe të bëhet mbret i tyre. Ndërsa, djali i tij, Iliri, si mbret ka sunduar edhe në pjesën më veriore të Enhelidës duke përfshirë edhe trojet e Kërçovës së sotme. Për nder të tij edhe mbretëria u quajt Iliri dhe banorët e saj u quajtën Ilirë. Në të njëjtën kohë, edhe lumi që buron në rrethinën e Kërçovës mori emrin e tij, Ilirida, lumë që derdhet në Vardar te Saraj i Shkupit, e që sot quhet Treskë.

Emri i vjetër i lumit, Iliridë, nxjerr në dritë tri gjëra: së pari, miti për Kadmin dhe për birin e tij Ilirin nuk është mit i menduar, por është tregim që tregon realitetin e ekzistimit të mbretit Ilir, i cili i ka prirë mbretërisë së enkelejve; së dyti, emrit Ilir i është prapashtuar edhe emri Ida, për të treguar prejardhjen e Ilirit dhe të atit të tij, Kadmit, se janë me prejardhje nga nëna Idë, d.m.th. nga Trojada; së treti, kjo na dëshmon se koha e Kadmit dhe e Ilirit nuk është e kohës së grekëve Helen, por Kadmi ka ardhur në mesin e enkelejve në kohën e Greqisë së vjetër pellazgjike para helene. Kadmi ka ardhur në Beoti me shokët e tij të kërkojë motrën e vet, të cilën e kishte grabitur Zeusi. Kjo tregon se miti për Kadmin dhe për birin e tij, Ilirin, janë tregime të ndodhive nga koha e Zeusit – zotit suprem pellazgjik. Se koha e Kadmit është e asaj periudhe shihet nga ajo se edhe gruaja e tij, Harmonia, është bija e Aresit, që do të thotë se është e gjakut pellazg të Zeusit. Prej kësaj kuptohet se edhe Iliri është i kohës së Zeusit dhe i gjakut të tij Pellazg.

PANILIRIZMI TEORI E GABUAR ETNONIMI
Mosnjohja e përhapjes së popullit, e gjuhës dhe e kulturës pellazge në Evropë, ka sjellë huti te shkencëtarët e botës për çështjen e së kaluarës pellazgjike si popull i madh, të cilit nuk ia dinë saktësisht territorin se ku kanë jetuar. Kur bëhet fjalë për ilirët, duhet të kuptohet se ky popull është një nga popujt Pellazg dhe se pellazgët në kohën parahistorike janë shtrirë në hapësirën nga Himalajt e deri në Atlantik, që do të thotë se ky popull ka qenë i përhapur në të gjithë Evropën. Ilirët si një nga popujt më të vjetër pellazg, me një dialekt të gjuhës pellazge, shkencëtarët e marrin si bazë për studimin e gjuhëve të vjetra evropiane. Prandaj, ata disa gjuhë të vjetra evropiane i quajnë si gjuhë ilire, që do të thotë se edhe ata popuj i quajnë Ilirë.

Nga kjo që u tha, teoria linguistike e bazuar, para së gjithash në emrin Ilir, duke e krahasuar me emrin e lumit Iler në Gjermani, kanë konkluduar se emri Ilir rrjedh nga emri i lumit Iler. Nga ana tjetër, teoria linguistike, duke u bazuar në ngjashmërinë e onomastikës dhe antroponimisë së ilirëve të Ballkanit perëndimor me ata që gjenden në pellgun danubjan, thotë se banorët e Gjermanisë me qendër në krahinën e Lluzhicës janë Ilirë. Ata thonë se ilirët, nga djepi i tyre në Gjermani, shpërndahen në perëndim, në Gali (Francë) e në Spanjë dhe në jug janë shpërndarë në Ballkanin perëndimor deri në Greqi.

Nga ana tjetër, edhe teoria arkeologjike, që ka formuluar arkeologu Gustav Kassino, thotë se bartësit e kulturës së fushave të urneve të kohës së bronzit janë ilirët. Këtë teori e kanë përkrahur arkeologët Richard Pittioni dhe linguisti Julius Pokorny. Këta shkencëtar kanë merita të mëdha për teorinë e kulturës së fushave të urneve nga koha e bronzit, por veshja e bartjes së kësaj kulture ilirëve, në pikëpamje etnonimi është e gabuar, për arsye se kjo kulturë është përhapur në Evropë te shumë fise dhe popuj pellazgë në pellgun e Danubit e më gjerë. Ndërsa, ilirët janë popull pellazg njësoj si dhe popujt e vjetër që kanë jetuar asaj kohe në Gjermani, Panoni, Poloni, Gali, Etruri etj. Prej kësaj kuptohet se emri Ilir duhet të zëvendësohet me emrin Pellazg, prej nga realisht do të themi se bartësit e zhvillimit të kulturës së fushave të urneve janë fise të caktuara pellazge që kanë jetuar në ato vise të Evropës e jo ilirët. Ata popuj, në radhë të parë, janë Panonët dhe Gjermanët e vjetër, të cilët janë pellazgë, njësoj si ilirët e Ballkanit perëndimor.

Këtë teori të panilirizmit, Vitorio Pisani e karakterizon si “sëmundje” dhe “qesharake”. Ai ka të drejtë kur me emrin Ilir emërohen shumë popuj të vjetër Pellazg. Por, nëse emrin Ilir e zëvendësojmë me emrin Pellazg, si emër adekuat për shumë popuj të vjetër të Evropës, këtu përfshihet edhe populli Ilir, na jep të kuptojmë se Pisani del jo vetëm i sëmurë, por del dyfish qesharak, sepse nuk e njeh historinë e përhapjes së fiseve dhe popujve pellazgë në gjithë Evropën, në Azinë qendrore e perëndimore dhe në Afrikën veriore.

Për kundër mohimit të Pisanit, panlirizmin e përkrahin linguistët Gjulio Bonfante, Hans Krahe, e veçmas linguisti bullgar Vlladimir Georgievi. Edhe këta linguistë e përkrahin këtë teori, sepse nisen nga gjuha iliro-shqiptare, pra gabojnë, sepse nuk e dinë se ilirishtja është një e folur dialektore e pellazgjishtes dhe se ilirët janë një nga popujt pellazgë.

Teoria paniliriste është e gabuar si pasojë e pashpjegueshmërisë së realitetit të gjuhës, kulturës dhe të mbarë qenies së ekzistimit PELLAZG, e cila objektivisht ka ekzistuar, por që është ndryshuar në rrëmujat e ndryshimeve nga procesi i indoevropianizimit në kontinentet e vjetra. Hapësira e vetme, nëpërmjet së cilës mund të shihet ajo Botë e madhe Pellazge, është epigrafit i vjetër në Ballkan dhe në viset e tjera ku kanë jetuar pellazgët, shkrimet e antikës së vjetër, gjurmët gjuhësore pellazge në fondin e fjalorit të gjuhëve indoevropiane dhe gjuha shqipe si pasardhëse direkte e pellazgjishtes.

Si pasojë e panilirizmit është edhe teoria e albanologut shqiptar Eqrem Çabej, i cili thotë se nëna e gjuhës shqipe është ilirishtja. Me këtë ai e mohon pellazgjishten, të cilën është e vetmja gjuhë që drejtpërsëdrejti e trashëgon gjuha shqipe. Me këtë, Çabej një numër të madh fjalësh nga fjalori shumë i pasur i pellazgjishtes, i merr si huazim nga gjuhët e tjera, pa e ditur se ato janë fjalë të shqipes dhe, si zakonisht, ato janë pranuara si fjalë internacionale, si për gjuhët e tjera botërore, ashtu edhe për shqipen.

Çabej e mohon se djepi i ilirishtes është Gjermania dhe ai thotë se djepi i ilirishtes është Ballkani perëndimor. Këtë ai e thotë me vend, por, si linguistët e huaj, edhe Çabej nuk e ka ditur se shqipja është e vetmja gjuhë që trashëgon pellazgjishten. Ky është një lëshim i madh, sepse pellazgjishtja e trashëguar nga gjuha shqipe është një privilegj që nuk e ka asnjë gjuhë tjetër indoevropiane. Këtë e them sepse shqipja trashëgon një gjuhë që e ka fillimin nga japetikishtja si nënë e gjuhëve indoevropiane dhe e gjuhës pellazgjishte, e cila është zhvilluar gjatë gjithë epokës së qytetërimit të hershëm dhe që në kohën antike me të madhe u ka dhënë greqishtes klasike, latinishtes dhe të gjitha gjuhëve të tjera indoevropiane.

Kur është fjala te paraqitja e panilirizmit, për çdo linguist, kur merret me studimin e gjuhëve indoevropiane, duhet të jetë e qartë se panilirizëm nuk ka pasur dhe nuk ka. Ilirët kanë ekzistuar në kufijtë e përshkruar në tekstin ku bëhet fjalë për kufijtë etnogjeografik të ilirëve. Për popujt e tjerë, të cilët panilistët i kanë quajtur Ilirë, nuk janë të tillë, por janë popuj të ndryshëm Pellazgë. Edhe Ilirët e Ballkanit perëndimor janë Pellazgë, njësoj si popujt e tjerë që kanë pasur gjuhë të tyre pellazgjishten.

KUFIJTË ETNOGJEOGRAFIK TË ILIRËVE

Në fillim të epokës së qytetërimit të hershëm (barbarisë), në Ballkanin perëndimor banorët e racës pellazge, si blegtorë dhe bujq të mirë, formojnë qendrat e zejtarisë primitive nëpër qyteza, të cilat njëkohësisht bëhen edhe qendra të mbretërive fisnore. Në fillim, këto mbretëri kanë zhvilluar një jetë të organizuar të çdo fisi më vete, të përqendruara në vise ku ka pasur kushte më të mira për ekzistencë. Të gjitha mbretëritë e atëhershme kanë qenë të pavarura nga njëra-tjetra.

Nga mesi i kohës së bronzit, ndihet një frymë e qytetërimit të fiseve pellazge nga Azia e Vogël perëndimore dhe nga Ballkani jugor. Në këtë kohë, mbretëritë e tipit fise – shtete fillojnë të zhvillohen në një shkallë më të lartë. Në këto kushte të reja, mbretëritë e vogla të deri atëhershme fillojnë të bashkohen dhe formohen mbretëri më të mëdha të organizuara në formë të federatave me më shumë fise, të udhëhequra nga fisi më i madh dhe më i fuqishëm. Ky bashkim në një mbretëri është bërë për t’i përballuar sulmet eventuale nga jashtë.

Shtetet ilire asaj kohe nuk kanë pasur kufij të fiksuar etnik, sepse ilirët në të gjitha anët ishin të kufizuar nga fise – shtete me prejardhje pellazge, njësoj si edhe ata vetë. Shtrirjen e ilirëve më mirë e tregojnë gjurmët arkeologjike se sa ato linguistike. Shkencëtarë të ndryshëm, duke u nisur nga pikëpamja linguistike, i afrojnë fiset pellazge të panonve, gjermanëve të vjetër, të getëve, galve, etruskëve etj. me ilirët e Ballkanit perëndimor, për arsye se ilirët kanë folur të njëjtën gjuhë si edhe të gjitha fiset e tjera pellazge. Për shkak se ilirishtja është një e folur dialektore e pellazgjishtes, kjo gjuhë nuk duhet të merret si kriter për caktimin e kufijve etnogjeogrfik të ilirëve.

Karakteristikë e veçantë arkeologjike te ilirët është mënyra e varrimit në tuma si traditë nga koha e hershme e bronzit e deri në kohën e vonë antike. Kjo traditë është e ardhur nga Azia e Vogël perëndimore, nëpërmjet peonve dhe dardanëve. Përderisa te ilirët varrimi në tuma është një karakteristikë e veçantë, në pellgun danubian karakteristikë arkeologjike është kultura e fushave të urneve.

Kufijtë etnogjeografik të ilirëve para pushtimit romak janë atje ku ilirët kanë lënë gjurmë linguistike, por edhe gjurmë karakteristike arkeologjike. Pas pushtimit romak, ilirët bëjnë kryengritje të përgjithshme në vitet 6 – 9 të erës sonë. Megjithëse kjo ishte kryengritje ilire dhe panone, përsëri ajo merret si kryengritje ilire, e cila përfshin edhe Panonin e poshtëm. Me këtë zgjerohen kufijtë e Ilirisë edhe në një pjesë të Panonisë së poshtme. Pas shuarjes së kësaj kryengritje, romakët në provincat e Ilirikut përfshinë edhe një pjesë të territoreve të panonëve, prej nga kuptohet se romakët nuk bëjnë dallim mes ilirëve dhe panonve, ndaj kryeqytet të prefekturës së ilirikut bëjnë Sirmiumin (Mitrovicën e Sremit).

Në kohën e Bizantit, selinë e Ilirikut bëjnë Selanikun. Por kur Terandori Justiniani i Parë ndërtoi Shkupin e Ri, ai këtë qytet e quajti Justiniana Prima dhe e bëri kryeqytet të Prefekturës së Ilirikut. Nga kjo kuptohet se në kohën romake dhe bizantine, edhe pse si prefekturë, Iliriku përfshin pjesën më të madhe të Ballkanit, ku seli e Ilirikut nuk janë më qytetet në perëndim të Ballkanit, si Pelioni, Durrësi, Shkodra, Rizona, Delmiumi etj., por tani kryeqendra të Ilirisë, në kuadër të perandorive romake dhe bizantine, të udhëhequr nga perandorë ilirë ose dardan, bëhen Sirmiumu, Selaniku dhe Shkupi. Kjo është një dëshmi se popullata e Ballkanit, përveç grekëve, ka qenë e gjithë pellazge, ka pasur një gjuhë dhe kulturë të përbashkët.

Siç shihet, në kohën romake dhe bizantine, kur kanë sunduar perandorët ilirë ose dardanë, në provincat dhe në Prefekturën e Ilirisë, janë përfshirë përveç mbretërive të dikurshme ilire edhe popujt e tjerë pellazgë të Ballkanit, dardanët, mezët, tribalët, peonët, maqedonasit, beset, thesaliotët, epiriotët etj

Ilirët, si pellazgë në mënyrën më reale, kufijtë etnogjeografikë dhe politikë, kanë pasur këto:

Në veri Iliria kufizohet me Alpet lindore dhe me Panoninë; në lindje kufizohet me fiset tribale, meze, dardane, maqedone dhe me thesaliotët; në jug kufizohet me epiriotët; kurse në perëndim me detet Adriatik dhe Jon. Në këta kufij përfshihen krahas fiseve – shtete ilire të kohës parahistorike dhe në kohën antike. Pas pushtimit romak, me formimin e Prefekturës së Ilirikut, në të u përfshinë provincat që morën emra të ndryshëm. Me këtë ndarje, emri Ilirik, si për romakët ashtu edhe bizantinët, u përdor si emër gjeografik, duke përfshirë pjesën më të madhe të Ballkanit. Kurse provincat u emëruan me emra të shteteve pellazge para pushtimit romak, ku janë përfshirë territore edhe jashtë kufijve të mëparshëm të tyre. Me fjalë të tjera, me kufijtë e provincave nuk janë marrë parasysh kufijtë e shteteve të mëparshme pellazge. Për shkaqe politike, por edhe për arsye se ishin të gjithë popuj që flisnin të njëjtën gjuhë që flisnin ilirët, kjo ndarje politike dhe administrative e provincave u bë sipas dëshirës e jo sipas realitetit. Kështu, bie fjala, provinca e Epirit të Vjetër u caktua brenda kufijve të Epirit. Ndërsa, në Epirin e Ri hynte pjesa jugore e Shqipërisë së sotme deri në Elbasan. Po ashtu, edhe provinca e Maqedonisë shtrihej deri në Durrës duke e përfshirë Shqipërinë e sotme veriore. Kjo na dëshmon se perandorët romakë dhe bizantinë me prejardhje ilire dhe dardane, të gjithë popujt e Ballkanit të asaj kohe, përveç grekëve, i kanë konsideruar si një popull, territorin e të cilëve e përmblodhën me një emër – Ilirik, si emër i Prefekturës në Ballkan.

Si emër i prefekturës së Ilirisë, me qendër njëherë në Sirmium (Mitrovica e Sremit), mandej në Selanik dhe në Justiniana Prima (në Shkupin e sotëm).

ENHELEJA ( ENCHELEAE )
Në bazë të burimeve të shkruara në kohën e hershme antike, thuhet se enhelejtë janë fisi më i vjetër ilir, i cili ka pasur organizim shumë të mirë shtetëror sipas sistemit fise-shtete të kohës së Greqisë pellazgjike para helene. Mendimi se mbretëria e enkelejve është formuar në të njëjtën kohë kur janë formuar mbretëritë e grekëve helenë në pjesën më jugore të Ballkanit, nuk është i vërtetë, sepse, sipas shkrimeve të hershme, thuhet se kulmin e zhvillimit të shtetit të enkelejve e ka arritur në shek. VIII dhe VII p. e.r. e këndej, ndërsa, qytete – shtete të grekëve Helenë janë formuar më vonë.

Me plot bindje them se fisi i enkelejve rrjedh prej mbretërisë së Elidës (Helidës) pellazgjike parahelene në Peloponez. Ndërsa elidasit ose helidasit (hel + idasit) rrjedhin nga lidiasit e Azisë së Vogël perëndimore. Duke marrë për bazë gjurmët paleolinguistike dhe arkeologjike, shihet se banorët e enkelejve, qysh në mes të kohës së bronzit, i zgjerojnë kufijtë në veri të Peloponezit deri në liqenin e Ohrit. Pas përfundimit të Luftës së Trojës, djali i Ahilit, Pirua Neoptolemi, kthehet në vendlindje dhe formon mbretërinë e Epirit, duke e ndarë Elidën në dy pjesë. Territori i Elidës në Peloponez mbetet me të njëjtin emër, Elidë, ndërsa në territoret në veri të Epirit jetonte fisi që u quajt Enkelej, i cili e ka kuptimin ana e kelëve, që do të thotë ana e elidëve apo helidëve (hel + idëve). Shteti i enkelejve u përhap në vise ku më vonë kanë jetuar fiset e eordejve, lynkestëve, penestëve etj.

Mbretëria e enkelejve është formuar qysh në kohën e Zeusit. Kjo shihet nga miti për Kadmin, sipas të cilit i ati i tij e dërgoi të kërkojë motrën e tij, Evropën, të cilën e kishte grabitur Zeusi. Kadmi kur arriti në Beoti vendos të mos kthehet në atdheun e tij. Në Beoti ndërton qytetin Tebë dhe martohet me Harmoninë. Kadmi sipas këshillave të orakullit shkon në mesin e enkelejve, ku, pas fitores së një lufte të enkelejve, bëhet mbret i tyre. Djali i tyre, Iliri, e trashëgon të atin, d.m.th. bëhet mbret i enkelejve. Nga emri i mbretit Ilir e merr emrin mbretëria e enkejejve, Iliri, populli i saj ilir, por edhe lumi u quajt Iliridë – emër i vjetër i lumit Treskë, i cili buron në rrethinën e Kërçovës dhe derdhet në Vardar afër Sarajit të Shkupit.

Emri i lumit Iliridë vërteton një realitet për Kadmin, Harmoninë dhe për të birin e tyre Ilirin, prej të cilit fiset dhe popujt që kanë jetuar në veri të Epirit në gjithë Ballkanin perëndimor quhen Ilirë, ndërsa vendi dhe mbretëritë e këtij rajoni quhen ILIRIA.

Emri i fiseve dhe i mbretërive ilire bëhet emër i përgjithshëm për fiset e Ballkanit perëndimor. Ndërsa emri i enkelejve si popull u quajtën Ilirë dhe mbretëria e tyre u quajt Iliri. Enkeleja, gjegjësisht Iliria, qysh në shek. VI p. e.r. fillon të dobësohet. Në shek. IV p. e.r. në luftën e Kleitit me mbretin e Maqedonisë, Aleksandrin e Madh, e humb luftën dhe enkelajt e pranuan sundimin maqedonas. Më pas, nën udhëheqjen e Bardhylit të Ri, Enkeleja u çlirua nga Maqedonia, por ajo mbetet vetëm një pjesë e vogël në veri të Epirit, që fiset që më parë përbënin mbretërinë e enkelejve i bashkëngjiten federatës së dytë pellazge, gjegjësisht ilire, të udhëhequr nga fisi i taulantëve dhe kjo mbretëri shkrihet në mbretërinë e Taulantëve.
ETIMOLOGJIA E EMRIT ENHELEJ
Emri Enhelej përbëhet prej fjalëve, enë, hel dhe ej.

Fjala e parë enë është fjalë pellazge dhe e gjuhës së sotme shqipe, e cila ka kuptimin anë, që tregon anët e horizontit. Fjalët enë, anë, onë dhe ënë kanë të njëjtin kuptim, të cilat në shumë raste përdoren si sufiks dhe si prefiks. Në këtë rast fjala enë është prefiks i rrënjës së emrit Hel. Emri Helen është shumë i shpeshtë te fiset pellazge.

Fjala e dytë hel është fjalë pastër pellazgo – shqipe, e cila është mjet në formë të shkopit ose të bushtit, prej druri ose prej metali, i cili shërben zakonisht për pjekjen e mishit të qengjit, të hellit ose të shpendëve në zjarr. Me emrin helë quhen edhe shtyllat, direkët e shtëpisë. Këto shprehje përdoren në mënyrë figurative dhe thuhet: “Hëna e Bardhylit është shtyllë e familjes, ajo e mban shumë mirë shtëpinë.”; “Hakiu është shumë i zoti, ai është dirk i vëllazërisë sonë.” Emri Helen është shumë i shpeshtë te fiset pellazge për arsye se me këtë emër emërohen personat që luajnë një rol shumë të rëndësishëm në mesin familjar, në mesin fisnor, por luan rol të rëndësishëm edhe në radhët e ushtrisë së një shteti etj. Prandaj emrat Elen e Helen dhe Elena e Helena te fiset pellazge kanë qenë më të zgjedhur dhe më të pëlqyeshëm, sepse me këta emra shprehej dëshira që fëmijët e tyre të bëhen më të vyer për shoqërinë.

Në këtë rast, emrit Enhel i është shtuar sufiksi – ej dhe është formuar emri i plotë Enhelej. Fjalëza –ej është një sufiks i zakonshëm në gjuhën pellazgo – shqipe.

MBRETËRIA E TAULANTËVE
Autorët grekë për herë të parë shtetin e taulantëve e përmendin në fund të shek. VII p. e.r., edhe ajo përmendet lidhur me luftën që zhvilloi mbreti Gaularios kundër mbretit maqedonas Argeiosit. Shteti i fisit të taulantëve ishte me qendër në veri të Drinit, por që më vonë thuhet se e kishin diku afër Durrësit dhe shtrihej në Shqipërinë e sotme të mesme dhe të veriut. Mbretëria e taulantëve përmendet si shtet i fuqishëm ilir në shek. V p. e.r.. Si shtet i fortë me forcat e veta ka ndërhyrë në luftën e përgjakshme të Peloponezit midis Athinës dhe Spartës.

Më pas taulantët përmenden në vitin 437 p. e.r. kur pas trazirave në Durrës, oligarkinë e saj populli e përzuri nga qyteti, atëherë ata gjetën strehim në mbretërinë e taulantëve, prej së cilës kërkuan ndihmë. Pasi u formua aleanca e taulantës me Korkyrën, me thirrjen e popullit, korintasit i dolën zot Durrësit, por në ndeshje me Korkyrën, ajo u mund nga Korkyra dhe banorët e qytetit të Durrësit, nuk gjetën rrugëdalje tjetër, prandaj u dorëzuan. Kjo shkoi në favor të mbretërisë së taulantëve dhe me këtë pozitat e kësaj mbretërie u forcuan. Nga kjo kohë Taulanta vazhdimisht është forcuar dhe në shek. IV p. e.r. arriti kulmin e zhvillimit të saj.

Shteti ilir i taulantëve, qysh para shek. V p. e.r., ka qenë federatë e fiseve të parthinëve, abrejve, helidonve, sesaretve etj. Kuptohet se të udhëhequr nga fisi i taulantëve, prej të cilëve me kohë e patën marrë emrin edhe shteti Taulanta.

Me rëndësi është se në shek. IV p. e.r. pas sulmeve të shpeshta ndaj kolonive greke në Iliri, arritën që në krye të mbretit Monun, kah mesi i këtij shekulli, të çlirojnë Durrësin. Këtë e vërteton prerja e monedhave të argjendta, në të cilat është shënuar emri i mbretit Monun dhe emri i qytetit të Durrësit.

Me forcimin e Maqedonisë në kohën e Filipit II dhe të Aleksandërit të Madh, për shtetin e taulantëve paraqitej një rrezik serioz, pasi shteti maqedonas kishte pretendime territoriale me qëllim që të dilte në Adriatik. Pasi shtetin e enkelejve e pushtoi Maqedonia, e sidomos me paraqitjen e ketëve në Ballkanin perëndimor, gjendja e shtetit të taulantëve u keqësua shumë.

Pasardhësi, mbreti i ri Pleuria, duke parë rrezikun nga lindja, në vitin 338 p. e.r. hyri në koalicion me Greqinë me iniciativën e Athinës. Pas kësaj, Maqedonia me një ushtri të madhe sulmoi Taulantën, ku u zhvillua një luftë e përgjakshme. Megjithatë, ky shtet e ruajti pavarësinë e tij edhe më tej duke e detyruar Filipin II të heqë dorë nga pushtimi i këtij shteti.

Me ardhjen si mbret të Glaukut, bëri lidhje me enkelejtë për t’u mbrojtur nga Maqedonia. Por, në luftën e Pelionit më 335, taulantët u mundën. Edhe pse në këtë luftë Aleksandri i Madh fitoi, ai u orientua nga lindja dhe shteti i Glaukut mbeti i qetë, prandaj atij iu dha rasti ta konsolidojë mbretërinë e vet dhe t’i zgjerojë kufijtë në veri deri në Lezhë dhe në jug deri në Vlorë, duke përfshirë gjithë bregdetin me kolonitë e mëparshme greke dhe në lindje deri në kufijtë me penestrët dhe pirustët. Në këtë kohë Glauku bëri aleancë me Epirin, në një mënyrë që të forcojë kufijtë me Maqedoninë. Megjithëkëtë, në vitin 317 p. e.r. Maqedonia e rrëzoi nga froni i Epirit aleatin e Glaukut Ajakidin. Por Glauku e mori trashëgimtarin e mbretit të shfronësuar Piruan e mitur dhe e ruajti në pallatin e vet.

Ndërkohë, në vitin 314 p. e.r. Kasandri nga deti sulmon Apoloninë dhe Durrësin dhe me një ofensivë sulmon edhe shtetin e taulantëve, ku edhe doli fitues. Pas kësaj, një vit më vonë, Glauku përgatiti ushtrinë dhe u drejtua nga Apolonia dhe Durrahu, ku me ndihmën e tyre u përzunë garnizonet e maqedonasve nga këto dy qytete dhe përsëri u bënë pjesë e mbretërisë së Glaukut, gjegjësisht të mbretërisë së taulantëve.

Pas Glaukut mbretëria e taulantëve u dobësua mjaft, por pas grindjeve për fronin mbret u bë Mytili, djali i Glaukutz. Mbreti i ri bëri përpjekje për ta rikthyer gjendjen e mëparshme. Edhe ky si i ati preu monedhën e vet. Megjithatë, ai u konfrontua edhe me Aleksandërin e Dytë të Epirit. Në luftë Mytili humbi një pjesë të bregdetit të Adriatikut, por Apolonia dhe Durrësi mbetën edhe më tej si pjesë e shtetit të taulantëve. Lufta me Epirin dhe me keltët në këtë kohë e dobësuan aq sa shumë fise që ishin të përfshira në mbretërinë e taulantëve u shkëputën dhe hynë në përbërjen e shtetit tjetër ilir të ardianëve, por disa fise shkëputen dhe pavarësohen nga mbretëria e taulantëve.
ALBANËT
Fisi i Albanëve ka jetuar në kohën parahistorike dhe në kohën antike në trojet e Shqipërisë së sotme, janë pjesë e popullit Ilir. Për Albanët e kësaj treve, ka shkruar gjeografi i Aleksandrisë, Ptolemeu. Ai thotë se fisi Albanoi (Albanët) ka jetuar në një territor të gjerë, me kryeqytet Albanopolis. Këtë qytet shkencëtarët e vendosin diku në mes Krujës, Durrësit dhe Tiranës, në fshatin e sotëm të Zgërdheshit.

Fisi i Albanëve që përmend Ptolemeu është një fis i pandashëm nga fiset Albane të Dardanisë, emrin e të cilëve e përsërit princ Ene Dardanidi në gadishullin Apenine, për të cilin na njofton Dionis Halikarnasi. Si Albanët e Ilirisë ashtu edhe Albanët e Dardanisë janë pjesë e popullatës së madhe të Albanëve, të cilët, qysh nga fillimi i epokës së qytetërimit të hershëm, janë shtrirë në gjithë kontinentin e Evropës.

PENESTËT
Penestët janë një popull i vjetër, që rrjedhin prej viseve të Thesalisë, ku në një kohë të stërlashtë ka sunduar mbreti i parë i quajtur Penea, prej të cilit e merr emrin lumi Penea, njësoj si emrat Skamandri, Aksi, Alfea etj. Nga banorët e pellgut të lumit Penea, formohen fiset e lapitëve dhe të penestëve. Fisi i Penestëve në një kohë pas Enkelejve përforcohet dhe formojnë mbretërinë e tyre, e cila ka përfshirë viset nga periferia e Shkupit, në ultësirën e Pollogut (Pollgës), në ultësirën e Kërçovës, në ultësirën e Ohrit, rrjedhës së Drinit të Zi dhe në rrjedhën e sipërme të Peneas (Shkumbinit) deri në Elbasan.

Gjurmët e shtetit të penestëve sot gjenden te emrat e lumenjve Penea, si në ultësirën e Pollogut (Pollgës), që rrjedh nga Sharri nëpër Tetovë dhe ai i Peneas, që rrjedh në fushën e Elbasanit, janë emra pellazg nga emri i lumit Penea në Thesali. Emrat e lumenjve Penea në Pollog dhe Penea në ultësirën e Elbasanit, sllavët i kanë shndërruar në emra sllavë dhe i kanë quajtur jo Penea, por Pena. Albanologët duke mos e ditur emrin e vjetër pellazg Penea, e marrin si emër sllav dhe e përkthejnë nga Pena në Shkumbini, gjë që nuk është e vërtetë. Pra, emrat e lumenjve Shkumbini në Shqipëri dhe në Maqedoninë e sotme, duhet t’u rikthehet emri origjinal pellazg – Penea, që rrjedh prej emrit të mbretit të parë që ka sunduar në pellgun e lumit Penea në Thesali.

Emri Penea është formuar nga tingulli i artikuluar i dikurshëm p-ë, që ka pasur kuptimin fillestar me vepruar ose më vonë ka pasur edhe kuptimin me punuar. Pjesa e dytë e këtij emri është fjala enë, e cila ka kuptimin e fjalës anë, që tregon anët e horizontit. Ndërsa fjalëza e fundit –ea është një sufiks i përdorur në pellazgjisht.
PIRUSTËT
Pirustët janë një nga fiset ilire, të cilët kanë jetuar në Shqipërinë e sotme të veriut, në trevat e malësisë së Matit, të Lezhës dhe të Mirditës.

Pirustët kanë qenë popull i përmendur për përpunimin e metaleve duke filluar nga bakri e deri te hekuri. Pirustët kanë pasur të zhvilluar zejtarinë dhe kanë prodhuar vegla dhe mjete për punë, armë për luftë, materiale për zbukurim etj.

ETIMOLOGJIA E EMRIT PIRUST

Emri i fisit Pirust përbëhet prej dy fjalëve, pir dhe –us dhe t-ë. Fjala pir do të thotë mjeshtri, zanat, profesion etj. Fjalëza –us, është prapashtesë pellazge dhe shqipe, e cila ka hyrë në përdorim te shumë fjalë që edhe sot përdoren, siç janë: punus, lexus, shkuus (mësit), që në të folurën popullore përdoren ende, por në gjuhën letrare, po këta emra, përdoren punues, lexues, shkues etj., pra u shtohet edhe zanorja e. Ndërsa t-ja e fundit është një prapashtesë.
LIBURNËT
Fisin ilir të liburnëve për herë të parë e ka regjistruar logografi i njohur Hekateu nga Mileti. Liburnët qysh herët kanë formuar shtetin e tyre në veri të Kërkës përgjatë bregdetit Adriatik. Kanë pasur të zhvilluar detarinë dhe kanë përdorur anije shumë të përsosura për luftë. Për një kohë të gjatë me flotën e tyre të përsosur kanë kontrolluar krejt detin Adriatk dhe Jon. Liburnët kanë zotëruar edhe shumë ujdhesa të Adriatikut, siç janë Hvar, Llstovë etj.

Fakti që Liburnët u bënë shtet i fortë në hapësirën e Adriatikut, shihet ngase kanë kontrolluar edhe një pjesë të bregdetit perëndimor të Adriatikut. Kështu, siç shkruan Teopompi, ky fis në Itali themeloi qytetin Adria. Edhe Flori na lajmëron se mbretëria e liburnëve kontrollonte dhe sundonte në gjithë detin Adriatik.

Lajm me rëndësi na sjell Straboni, kur thotë se në vitin 734 p. e.r. Bakhiadi i Korinthit, Hersikrates, i përzë liburnët nga Korfuzi në detin Jon. Nga ky shënim i Strabonit kuptojmë se mbretëria ilire e liburnëve në shek. VIII p. e.r. ka qenë forcë që ka mbisunduar në gjithë detin që asaj kohe është quajtur deti Jon, duke përfshirë me këtë emër edhe detin Adriatik. Kur e themelojnë liburnët qytetin Adrian në Itali, sigurisht edhe detin Jon e emërojnë deti Adria, gjegjësisht deti Adriatik, ku i shtohet si sufiks i zakonshëm tik nga koha antike.

Regjistrimi i konfliktit iliro – grek nga Straboni na tregon se liburnët kanë qenë forcë detare qysh në shek. VIII p. e.r. dhe se nga ky shekull shtetet greke kanë filluar të forcohen dhe të shtrijnë dominimin e tyre, në fillim në detin Jon e mandej edhe në Adriatik. Pra, kjo luftë iliro – greke është lufta e parë e regjistruar në histori si luftë për dominimin në rrugët detare. Prej shek. VIII e deri në shek. V p. e.r. liburnët kanë qenë forcë e madhe ushtarake në Adriatik dhe prej shek. V p. e.r. në Adriatk dominojnë grekët dhe mbretëria e liburnëve bëhet forca e dytë ushtarake.

ENETËT – VENETËT
Me këtë emër Homeri përmend një fis në Pafllagoni, krahinë në Azinë e Vogël. Kjo vërteton atë që Herodoti thotë se Venetët janë të ardhur nga Media (Azi e Vogël) në Veneti të Italisë. Sipas historianëve, thuhet se Homeri bën fjalë edhe për një fis me emrin Enet, i cili ka jetuar në viset prej Shkodrës e deri në Kotorr, domethënë në Malin e Zi të sotëm.

Një pjesë e venetëve shpërngulen dhe vendosen në Itali në veri të detit Adriatik. Fisi i venetëve ka zhvilluar ekonominë dhe kulturën njësoj si edhe të gjitha fiset e tjera pellazge. Venetët e Italisë janë të njohur për ruajtjen e kuajve. Në Veneti të Italisë janë të përmendura për sorten fisnike të pelave, të cilat i kanë ruajtur me shumë kujdes.

Me të njëjtin emër, Veneti, gjendet edhe një qytet në Belgjikë. Ky është një fakt se i njëjti fis është shpërndarë nga Azia e Vogël e në Malin e Zi të sotëm, prej ku një pjesë e këtij fisi ka shkuar në Belgjikë.

Emri i parë Enet është i përbërë prej dy fjalëve, enë dhe et. Fjala e parë enë do të thotë anë. Ndërsa, fjala e dytë et ka kuptimin e emrit të prindërve në shumës et ose etni.

Emri i dytë Venet, po ashtu, është i përbërë prej dy fjalëve, vend dhe et (etnit – në shumës). Fjala e parë ven ka kuptimin e vendit apo një pjesë e tokës. Ndërsa fjala e dytë et ka kuptimin e fjalës etnit (në shumës).

Nga kjo kuptojmë se në rastin e parë emri Enet ka kuptimin ana e etnive. Ndërsa emri i dytë, Venet, do të thotë vendi i etnive.

Për Venetët e Italisë, sikurse edhe për fiset e tjera, si: mesapët, etrurët, që jetojnë në Itali, thuhet se janë lirë. Më parë u bë fjalë për kufijtë etnogjeografik të Ilirisë dhe se të gjitha fiset që jetojnë në Itali janë disa fise pellazge e jo ilire.
MENTORËT
Për herë të parë në histori mentorët i përmend logografi Hekateu nga Mileti në udhëpërshkrimin (Periegesis) të shkruar rreth vitit 500 p. e.r. Ky fis ilir ka jetuar në bregdetin verior të Adriatikut.

Emri i fisit Mentor përbëhet prej dy fjalëve, men dhe tor.

Rrënja e këtij emri është fjala men, e cila është fjalë e pastër pellazge dhe fjalë e sotme shqipe që ka kuptimin ment ose mend, prej nga formohen shprehjet mende, mençuri, mendimtar, mentale, mentalitet etj.

Ndërsa fjala e dytë, tor, është një format që është përdorur si prapashtesë në pellazgjisht, por edhe në shqipen e sotme. Për shembull, Hek (me udhëheq) dhe tor formohet emri Hektor. Ngjashëm me këtë, sot nga fjala punë, kur i shtohet formati tor, formohet fjala punëtor (punë + tor) etj.

HISTRITËT DHE HYTHMITËT

Fiset e histritëve dhe të hythmitëve janë fise ilire që kanë jetuar në veri të detit Adriatik. Këto dy fise i përmend logografi Hekateu nga Mileti rreth viti 500 p. e.r.

Histritët sigurisht janë të ardhur nga qyteti i Istris që gjendet në derdhjen e Danubit, prej të cilit, në kohërat e vjetra, me emrin Istria është quajtur edhe Danubi. Por nga emri Histritëve u quajt gadishulli Histra në veri të Adriatikut.

Kurse emrin e hythmitëve pas Hekateut nuk e përmend askush.
HYLLËT – ( HYLLEIS )
Sipas Aleksandër Stipçeviqit, “ekspertët e vjetër kanë qenë unanim se ilirët janë më të vjetër dhe kanë një histori më të lashtë se grekët.”⁷¹

Kur bën fjalë për Hyllët, shkencëtari Urlich von Wilamowitz – Moellendorff thotë se një nga tri fiset dorike në Spartë janë edhe Hyllët (Hylleis) që kanë origjinë ilire, njësoj si fisi ilir i quajtur hylleioi, i cili ka jetuar në pjesën e bregdetit Adriatik prej Skradinit e deri në Trogir.

Emri i fisit Hyll (Hylleis) në Spartë dhe i fisit Hylleioi në Dallmaci tregojnë lidhjen e këtyre dy fiseve ilire. Në të njëjtën kohë tregojnë kohën e Greqisë pellazgjike parahelene. Përderisa ekspertët e vjetër kanë treguar një realitet kohor të Hyllëve si popull më i vjetër se helenët në Greqi, nga ana tjetër, teoria se ilirët janë të ardhur nga Gjermania jugore duke u shpërndarë në gjithë Ballkanin perëndimor dhe kanë arritur deri në Greqi, kjo nuk është e vërtetë, sepse si shumica e fiseve ilire, ashtu edhe hyllët, kanë ardhur nga jugu i Ballkanit, d.m.th. nga Greqia Pellazgjike para helene.

Se hyllët ishin një fis pellazgjik në Greqinë para helene, e që ekspertët e vjetër duke mos mundur të dallojnë emrin Ilir si emër të një populli pellazgjik, ata e vënë në dukje emrin Ilir në vend të emrit Pellazg. Prandaj, edhe fisin e hyllëve e shpjegojnë si fis i ilirëve. Realiteti qëndron aty se Hyllët e vjetër të Spartës rrjedhin nga “Hylli, i biri Herkulit”.⁷²

Prej kësaj kuptojmë se ky fis rrjedh nga Hylli, djali i Herkulit, dhe se janë fis pellazg. Ndërsa, hyllët e Dallmacisë kanë dalë nga Peloponezia, si fis i Greqisë pellazgike para helene. Por kur hyllët vendosen në Dallmaci, ata bashkë me fiset e tjera ilire kanë formuar popullin ilir në Iliri dhe këta janë një popull Pellazg.

Emri Hyll tregon qartë se është emër pellazg, sepse është formuar nga emri Il, gjegjësisht sot Yll, që duke ia parashtuar fonemën h-ë, formohet emri Hil ose sot Hyll.

HELIDONËT
Në federatën e taulantëve që gjendej në trojet e Shqipërisë së sotme, në shek. V p. e.r. ndër shumë fise ilire ka bërë pjesë edhe fisi i Helidon (Chelidonioi).

Emri i fisit Helidon është i përbërë prej emrit Heli dhe foljes me dasht – don. Emri Heli dhe folja me dasht –don, do me thënë Helidon është emër pellazg. Këtë e vërteton emri i fisit ilir Hel i bashkëngjitur me foljen pellazgo – shqipe don – Helidon.

PAIONËT
Paionët janë populli më i vjetër pellazg i shpërndarë në Azinë e Vogël perëndimore, në Ballkan dhe në rrjedhën e mesme të Danubit. Homeri në “Iliad” flet për paionët si popull që kanë jetuar në rrjedhjen e poshtme të Vardarit, të cilin e kanë quajtur Aksi dhe në fushën e Pellagonisë. Sipas të gjitha analizave të zhvillimeve në viset ku paionët kanë jetuar, konkludohet se Paion janë teukrit, dardanët dhe më vonë nga mesi i paionve dalin edhe maqedonasit. Sipas Apianit, paion janë edhe skordiskët dhe tribalët. Po ashtu, edhe Panonët që jetonin në pellgun e mesëm të Danubit kanë qenë paion. Dallimi ka qenë se kjo popullatë që ka jetuar në veri të Egjeut edhe nga grekët është quajtur Paion. Kurse banorët e Panonisë nga romakët janë quajtur Panon.

Me plot të drejtë mund të themi se PAIONËT janë popull i parë i formuar pas përmbytjes së madhe, domethënë pas kohës së prindërve të parë pellazgjik, NËNËS IDË dhe të ATIT SKAMANDËR. Kjo është koha e fillimit të epokës së qytetërimit të hershëm, nga fillimi i kohës së bakrit. Në kohën Zeusjane në Azinë e Vogël veriperëndimore ka sunduar, si thuhet, një mbret më i moçëm që e ka pasur emrin Teukër, prej të cilit edhe populli i mbretërisë së tij është quajtur teukër. Kur për Teukrin thuhet se është mbreti më i moçëm me këtë historianët duan të tregojnë vjetërsinë e teukërve si pjesë e popullit më të vjetër paion, i cili rridhte nga koha e nënës Idë. Me emrin teukër Homeri shpesh përmend vendasit e vjetër të mbretërisë së Teukërisë. Nëse bëjmë pyetje se çfarë dallimi ka në mes teukërve dhe dardanëve, përgjigjja është shumë e qartë: si teukërit ashtu edhe dardanët janë Paion. Paionët njëherë si fisi më i vjetër bëhet popull i madh Pellazg. Ata kanë qenë të një gjaku dhe kanë folur të njëjtën gjuhë pellazge. Ndryshimi është te emrat se teukërit këtë emër e kanë marrë sipas emrit të mbretit të tyre – Teukër, ndërsa dardanët emrin e kanë marrë sipas emrit të mbretit të parë të tyre - Dardan. Në mbretërinë e Teukërit pionët, siç u tha më sipër, marrin emrin – Teukër, ndërsa në mbretërinë e Dardanisë paionët u quajtn – Dardan. Banorët teukër dhe dardanë që jetonin në mbretërinë e Teukërit në kohën e Trojsit mbretërinë e quajtën Trojadë dhe populli u quajtë me emër të përbashkët Trojan.

Në pjesën verilindore të Ballkanit u zhvilluan disa fise të reja, siç ishin: thrakët, dardanët, besët, tribalët, mezët, retët etj. prej të cilëve disa ishin fise paione, por që kishin emra të rinj. Ndërsa, disa prej tyre nuk ishin paion, por ishin të ardhur, të cilët, po ashtu, ishin Pellazgë. Me këtë shteti paion u reduktua dhe mbeti vetëm në rrjedhën e poshtme të lumit Aksi (Vardar) dhe në Pelagoni. Ndërsa, pjesa tjetër veriore mbeti me emrin Panoni, që gjendet në pellgun e mesëm të Danubit. Disa historianë e mohojnë faktin se paionët dhe panonët janë një popull i shkëputur në dy pjesë. Ka historianë që thonë se paionët dhe panonët janë shpërndarë në një pjesë të madhe të Evropës dhe se emri panon është me pak ndryshim nga emri paion janë i njëjti popull i vjetër që gjatë mijëvjeçarëve të kaluar janë shkëputur nga trungu Paion.

Në veprat e Homerit kemi mjaft të dhëna për Paionët, të cilët janë pjesëmarrës në Luftën e Trojës, në anën e trojanëve. Këtë e shohim kur Homeri thotë:

“E u hodh mbi Asterope Pelagonidin

Për ti ba kobën. Ishte Pelagoni

i biri i Aksit rrjedhagjanë...”

E mandej ia priti biri i Pelagonit dhe i thotë Akilit:

“O Akil Peleu, ty fisi im ç’të lypet?

Jam nga Peonia e largët dhe pjellore,

Dhe prijës i burrave shtizorë peonas.”⁷³

Nga kjo shihet se paionët janë popull që marrin pjesë në Luftën e Trojës dhe se prijës i ushtrisë paione në këtë luftë ishte Asteropeu, biri i Pelagonit; dhe se Pelagoni ishte biri i lumit Aksi. Kur thuhet se Pelagoni është biri i lumit Aksi (Vardarit) Asteropi me lavdërimin e tij në dyluftim para Akilit, na jep të kuptojmë se paionët janë popull shumë më i vjetër se të parët e Akil Pelidit, si stërnip i Zeusit, sepse paionët janë popull i vjetër nga koha e amës Idë dhe të atit Skamandër. Pra, në një mënyrë, përkah vjetërsisë, Pelagonin e krahason me kohën e Skamandrit. Me atë që të dy këta, domethënë Skamandri dhe Aksi, kanë qenë mbretër më të vjetër, prej të cilëve kanë marrë emrat lumenjtë. Siç kam thënë në një rast më parë, Skamandri dhe Aksi kanë qenë prijës të banorëve të vet në kohën kur ata si degë kryesore ekonomike kanë pasur peshkimin, domethënë ata kanë jetuar në fillim të kohës së bakrit, para se të paraqitej bujqësia si degë ekonomike. Prandaj, me plotë të drejtë J. Petrova thotë se fiset dhe mbretërit paione kanë ekzistuar që nga mijëvjeçari III dhe kanë vijuar në mijëvjeçarin II dhe I p. e. r.. Nuk është gjë e rastit që Homeri e lavdëron shumë lumin Aksi. Ai këtë lumë me siguri e lavdëron sepse mban emrin e prijësit të banorëve të parë, që kanë jetuar në rrjedhën e poshtme të lumit që ata e quajtën sipas emrit të mbretit të tyre të parë – Aksi, e që dardanët në territorin e tyre e quajtën Vardar.

Sipas citatit të mësipërm të Homerit, shihet se në rrjedhën e lumit Aksi mbreti i parë i paionëve të kësaj ane ka qenë Aksi, prej të cilit ka marrë emrin edhe lumi i përmendur dhe ka qenë i kohës së Skamandrit. Por kur thotë se Pelagoni ka qenë biri i Aksit, me këtë ai do të thotë se Pelagoni është mbret i një fisit, që i ka takuar popullatës më të vjetër të paionve. Përderisa emri i Aksit tregon vjetërsinë e banorëve të paionve, emri Pelagon është emër i kohës pas formimit të emrit Pellazg si emër i një popullate të madhe. Edhe pse emrat Skamandër dhe Aksi tregohen në mënyrë mitike se kinse janë emra të lumenjve, realiteti qëndron aty se tradicionalisht te pellazgët emrat e fiseve dhe të popujve, emrat e vendeve dhe të mbretërive, si dhe emrat e lumenjve, i emërojnë sipas emrave të prijësve apo të mbretërve të parë të atij vendit dhe të atij populli. Me fjalë të tjera, emri i lumit Skamandër në Trojë dhe emri i lumit Aksi të lumit dardan, Vardarit, i kanë marrë nga emrat e prijësve apo të mbretërve të parë të tyre, nga mesi i kohës së bakrit. Nga ana tjetër, edhe mbretërit Teukër dhe Pelagoni nuk janë bijtë e lumenjve Skamandër e Aksi, por me këtë tregohet se Teukëri dhe Pelagoni janë mbretër të kohës Zeusjane, por që rrënjët i kanë nga koha shumë e vjetër e bakrit, ndërsa Teukri dhe Pelagoni janë të kohës së bronzit të mesëm.

Më vonë, kah fundi i kohës së hekurit, kur formohet mbretëria e Maqedonisë, nga disa fise paione, territori i shtetit të Paionisë mbetet Pellagonia dhe territoret e viseve në rrjedhën e mesme të Vardarit. Por, prej gjysmës së dytë të shekullit VI p. e.r., Paionia përsëri forcohet si shtet dhe bëhet forcë dominante në këtë rajon. Në këtë kohë, paionia ka sunduar në territorin e pjesës lindore të rrjedhës së poshtme të Aksit (Vardarit) dhe depërtojnë në një pjesë mjaft të madhe në bregdetin e Egjeut. Në territorin e saj, Paionia përfshinë rrafshin e Amfaksit dhe krejt territorin në lindje deri te lumi Struma, duke përvetësuar Krestoninë dhe Migdoninë. Kjo kohë e paionve ka zgjatur deri në vitin 511 p. e.r. kur persianët, nën udhëheqjen e gjeneralit Megabaz, pushtojnë Trakin. Në këtë kohë, persianët pushtojnë disa territore të Paionis, të cilat i kishte çliruar para tridhjetë vjetëve, siç ishin territoret në pellgun e lumit Struma dhe krahinat e Migdonisë, Krestonisë dhe të Sitonisë.

Në shekullin IV p. e.r. Paionisë së rrethuar nga të gjitha anët nga shtetet e forta, i kanosej rreziku nga të gjitha anët. Territori i saj u rikthye përsëri në Pelagoninë dhe në rrjedhën e mesme të Vardarit. Gjendjen e vështirë paionasit e përjetuan kur në vitin 358 p. e.r. vdes mbreti i Paionisë, Agisi. Këtë gjendje të padëshiruar të Paionisë e shfrytzon mbreti i posaemruar Filipi II i Maqedonisë. Ai menjëherë, pas vdekjes së mbretit Agis, sulmon Paionin dhe e nënshtron. Me këtë Filipi II jo vetëm që e siguron kufinin e veriut të Maqedonisë, por e prish marrëveshjen me të cilën më parë Maqedonia ishte e detyruar t’i paguajë Paionisë një shumë të madhe parash, por dhe e vuri Paionin në pozitë që të pranojë hyrjen e saj në aleancë me Maqedoninë. Me këtë Paionia u bë shtet i varur prej tij, duke i paguar tatime deri pas vdekjes së Lekës së Madh.

Në kohën kur në vitin 280 p. e.r. keltët me tre ushtri erdhën nga veriu i Ballkanit dhe u drejtuan për në jug në drejtim të Greqisë, duke kaluar nëpër Maqedoni u ndeshën me ushtrinë e Ptoleme Keraunit, i cili e humbi luftën dhe vetë mbeti i vrarë. Dardanët e shfrytëzojnë këtë rast, duke pushtuar edhe pjesën e fundit të shtetit të Paionisë. Me këtë pushtim nga dardanët merr fund edhe pjesa e fundit e shtetit të Paionisë së jugut.

FORMIMI I EMRIT PAION
Emri Paion përbëhet prej dy fjalëve, pai dhe onë. Siç shihet, rrënja e këtij emri është pai. Kjo fjalë në të folurën popullore shqipe thuhet pajë, d.m.th. me j-ë në fund. Thuhet “paja e cucës” me kuptim të çejzit të përgatitur nga vajza e fejuar.

Në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” thuhet:

“Pajambaj, kal., -ta, -tur. Mbaj anën a pajën e dikujt; mbaj dikë me hatër.”

Nga kjo kuptojmë se fjala pai do të thotë anë. Kur thuhet se shkojnë ta shohin pajën e vajzës do të thotë se gratë dashamire të anës së vajzës shkojnë dhe shohin çejzin që është përgatitur nga ana e vajzës së fejuar, që përgatitet për dasmë, d.m.th. me e pa përgatitjen e çejzit për nusëri.

Ndërsa, fjala e dytë e këtij emri –onë, ka kuptimin e fjalës anë, (ana e djathtë, ana e majtë). Këtu është fjala për anën e vajzës që përgatitet për nusëri. Kurse ana tjetër është ana e djalit, d.m.th. ana e familjes së dhëndrit.

Pra, emri i popullit Paion ka kuptimin e anës së pajës. Kjo është një karakteristikë e veçantë te femrat paione shumë punëtore. Gratë pajone kanë qenë të përmendura për veshje të bukura dhe të qëndisura.

Gratë paione, si i përshkruan në një rast Herodoti, ishin aq punëtore saqë edhe bukën kur ua sillnin burrave të vet te vendi i punës, në arë e gjetiu, e vendosin në kalë, ujin në shtambë e vendosin në kokë dhe e mbajnë me kujdes që të mos i derdhet, në brez vendosin furkën me shtëllungë të leshit ose të lirit. Kështu, rrugës shkon duke tërhjek kalin për kërpeshi, ecën me kujdes me shtambën në kokë dhe njëkohësisht edhe tjerrën rrugës, që të mos e humbë kohën rrugës. Nga kjo shihet se sa të zonja dhe sa punëtore të mëdha kanë qenë gratë paione. Kjo punë e tyre ka qenë një karakteristikë dominuese në Paioni, prandaj edhe banorët e saj u quajtën POPULL PAION.