Abedin krosi

FORMIMI I FJALËS BESË
Rrënja e fjalës besë është –be. Siç shihet, fjala be është e përbërë prej bashkëtingëllores b-ë dhe zanores –e. Siç është shpjeguar në tekst të veçantë, fonema b-ë fillimisht është përdorur si tingull i artikuluar, me kuptimin e foljes së sotme me bërë, që në këtë rast b-ja sintetizohet me zanoren –e dhe formon fjalën me bërë be.

Në fillim fjala be ka pasur kuptimin e shprehjes së sotme betim dhe do të thotë se e jep fjalën për ta kryer një punë që e merr përsipër ose betohet se e thotë të vërtetën. Fillimisht, personi ka bërë be para një ose më shumë njerëzve. Kanë bërë be dhe janë betuar duke dhënë fjalë për të kryer një punë edhe para një personi, zakonisht para ndonjë prijësi, por edhe grup njerëzish bëjnë be para një grupi tjetër të njerëzve, në forma të ndryshme. Beja bëhet edhe me kusht. Personi bën be, d.m.th. e jep fjalën për ta kryer një punë, një veprim, një detyrë. Por e jep fjalën se, nëse nuk e kryen atë detyrë, atë punë e kompenson me pagesë, duke dhënë diçka aq sa vlen ajo punë për të cilën bëhet fjalë. Personi bën be, d.m.th. betohet dhe e cakton ai vetë kushtin. Por mund t’ia caktojë pala tjetër, e cila ndërhyn në moment, para të cilëve bën be, gjegjësisht betohet. Kushti mundet me qenë me kompensim material, por edhe me ndëshkim fizik.

Beja (betimi) bëhet edhe për të pohuar ose për të mohuar një të vërtetë. Për shembull, njëri thotë (pohon): “Për Zotin, të porosita që në dyqan të blesh gozhdë!”, ndërsa tjetri (e mohon): “Paça dy sytë e ballit, i bleva të gjitha gjërat që më tha, por nuk më the të blej edhe gozhdë.”

Mbajtja e besës te pellazgët është kuptuar si vepër e shenjtë. Përkundrazi, prishja e besës është konsideruar si vepër e keqe, tradhti.

Te pellazgët në kohë të stërlashtë njerëzit kanë bërë be, d.m.th. janë betuar se do ta mbajnë fjalën e dhënë, e kanë bërë sipas rastit, në vend të hapur publik, para njerëzve të tjerë, por bëhet be edhe në vend të caktuar pranë ndonjë objekti (gur, lis, burim etj.), por edhe në tempuj të caktuar. Në epokën parahistorike, pellazgët kanë caktuar vendin pranë ndonjë objekti natyror, ku më vonë është ngritur objekti i ndërtuar, i cili ka shërbyer si tempull. Tempulli ku pellazgët kanë bërë be, d.m.th. ku janë betuar për diçka, i kanë thënë: TE BEA, d.m.th. te vendi ku bëhet beja (betimi), prej nga e kanë marrë emrin edhe vendbanimet, që më vonë janë shndërruar në qytete që zakonisht bëhen edhe qendra të rëndësishme të fiseve pellazge. Sipas faktografive historike, shihet se qytetet janë emëruar Tebe ose Tebeja (Te + beja), për herë të parë në perëndim të Azisë së Vogël, e mandej me këtë emër kemi qytete në Greqinë pellazgjike para helene si edhe në Egjipt dhe në vise të tjera ku kanë jetuar fiset më të zhvilluara pellazgjike. Këtu do të përmend vetëm tri qytete me emrin Tebe. Qyteti Tebe në Trojë, Tebe në Beoti dhe Tebe kryeqendër në Egjiptin e mesëm.

Emrat e vendbanimeve dhe të qyteteve me emrin Tebe dhe emrat që kanë rrënjë fjalën BESË, përcaktojnë hapësirat ku kanë jetuar fiset dhe popujt pellazg, të përhapur në tri kontinentet e vjetra.

Prej fjalës BE janë formuar shprehjet e shumta, siç janë: be, beja, betim, besa, besim, besnik, besatar, besfort, i besës, besëtytni, i pabesë etj. Nga kjo shihet se fjala besë është e mbarë gjuhës pellazge dhe e gjuhës shqipe dhe si në pellazgjisht, ashtu edhe në gjuhën shqipe, është fjalë shumë produktive.

Se sa me rëndësi morale ka qenë me bërë be, me u betuar dhe me dhënë besën, shihet nga ajo se fiset pellazge më besnike te të cilët është bërë traditë e përhershme për të bërë be dhe për ta mbajtur fjalën, d.m.th. besën, ato fise e kanë marrë emrin besët.

BESA NË VEPRAT E HOMERIT
Krahas të gjitha shfaqjeve të tjera shoqërore, kulturore, ekonomike etj., në veprat e Homerit është pasqyruar edhe përdorimi i bes, gjegjësisht të betimit si kod juridik, të krijuara me fjalë goje, të pashkruara, por të formuara si praktikë tradicionale e kulturës mijëvjeçare te pellazgët dhe te shqiptarët nga koha parahistorike e deri më sot.

Për trajtimin e kuptimit të besës si shfaqje shoqërore në kohën homeriane, mund të shohim në këta shembuj si vijojnë:

Hera kur i betohet burrit të saj Zeusit, i shprehet kështu:

“O pash tokë e kupë të gjanë të qiellit,

e pasha ujt e Styksit të nëntokës,

-që ndër hyjnitë asht beja ma e randa,-

Pasha kryet tand e shtratin tonë të pastër,

Që na bamë bashkë pa i shkelë kunorën shoqit,

E që un’ rrejshëm kurr në të s’betohem.”¹⁷⁴

Nga ky citat shihet se besa si kod juridik është përdorur qysh në kohën e Zeusi, d.m.th. nga koha kur mbërrihet një shkallë më e lartë e civilizimit, prej kur te fiset më të zhvilluara albane krijohen kushtet që e tërë popullata e saj të quhet si pjellë azgane, domethënë popull PELLAZG.

Në një rast tjetër, kur fillon dyluftimi në mes Hektorit dhe Akilit, shkëmbejnë fjalë e shprehje, si vijon:

“E kur dy burrat ball’ për ball’ u dundën,

i pari i madhi Hektor tarogztundësi

çka qiti e foli: ...

Po përball’ teje ma s’ më veton syni,

dhe ja do t’ vras ja ma ke shkulun shpirtin.

Por na ma parë të rrahim benë dhe zotat

dorzanë besnikë tash dëshmitarë t’i thrrasim,

ta ruajm’ këtë besë që na po vemë mes nesh.

Nëqoft që Zeusi do t’më jape fitore

tue ta marrë shpirtin, besabesë betohem

ty përdhunshëm nuk ta shemtoj kufomën, ...

Po që edhe ti kështu do bajsh m’ep fjalën”.-

“Vrantë tue e këqyrë ja priti Akil kambshpejti:

-Hektor, o anmik i urryem, mos m’fol për kushte,

Pse kurr me be s’janë lidhë luani e robi,

As ujku e qengji paqë s’kan vu ndojherë,

por, gjithnjë t’liga i sajojnë shoshoqit;

kështu miq s’jemi as besë s’do vemë ndër vedi...”¹⁷⁵

Nga ky citat shihet se Hektori kërkon që të lidhin besë që, cilido të vritet, kundërshtari të mos ia prishë kufomën. Këtë e thotë duke kërkuar që të thirrin edhe dorëzanë besnik për dëshmitar. Por Akili nuk pranon sepse si armiq besë nuk do të venë. Në një rast tjetër, Idomeneu thotë:

“Mue shok besnik, o Atrid, do m’kesh ngahera,

Siç t’u betova kur ta dhashë unë fjalën!

Por zemër epu Akejve tjerë kripgjatve:

Që tok n’betejë të gjithë me ‘i shpirt të hidhemi,

Kundër Trojanve t’lig që çartën besën:

Vdekje e mjerim do bjerë mbi kokë t’atyneve

Që benë e shejtë dhunisht ma s’pari e thyen.”¹⁷⁶

Këtu Idomeneu i betohet Atridit se shok besnik i tij do të jetë. Mandej, prej tij kërkon që gjithë tok të hidhen kundër trojanëve të ligj që e thyen besën e shenjtë. Sipas Elena Kocaqit, pesë shekuj pas Luftës së Trojës në mbretërinë e frankëve bëhet mbret “Besani i Madh (288 – 252 p.e.r.). Ai erdhi në pushtet në vitin 288 dhe njihet si njeri i drejtë dhe i moralshëm.”¹⁷⁷ Emri Besani është i përbërë prej dy fjalëve, besë dha ani. Fjala besë është folje me e besuar, për të cilën është bërë fjalë më sipër. Ndërsa fjala ani ka kuptimin e fjalës anë, që në këtë rast e ka rolin e sufiksit.

BESA SHQIPTARE
Nga koha parahistorike në kohën antike, mesjetare e deri më sot, BESA TE PELLAZGO - SHQIPTARËT ËSHTË KOD JURIDIK, ku njeriu që bënë be, d.m.th. betohet për një punë, e ka për detyrë morale dhe juridiko-kanunore që ta realizojë sipas marrëveshjes.

Benë, gjegjësisht betimi në kohën parahistorike, te të parët e shqiptarëve, d.m.th. pellazgët, zakonisht e kanë bërë në një vend të caktuar, të cilin e kanë quajtur - te beja. Prej emrit të thjesht të vendit Tebeja (te beja) shndërrohen në emra të vendit, dhe në shumë raste ato vise njëherë bëhen emra të vendbanimeve të vogla, e më vonë, në disa raste, bëhen emra qytetesh si qendra fisnore. Krejt kjo nga koha parahistorike e deri më sot apo betimi te shqiptarët bëhet traditë e përhershme si shfaqje shoqërore për t’u përmbajtur rregullave dhe të drejtës reale. Për ta kuptuar më mirë një realitet të këtillë te shqiptarët, ata kur e jepnin fjalën dhe e mbanin atë edhe kur ishte në pyetje jeta. Në këtë rast do të jap dy shembuj se si shqiptari kur betohet, e mban fjalën.

Një gruaje shkodrane, në një ngatërresë të djalit të saj, një person ia vret të birin. Por, kur dorasin e ndjekin shokët e të ndjerit që ti hakmerren, ai ikën dhe rastësisht në drejtim të shtëpisë së të ndjerit dhe rasti i bie të fshihet tamam në shtëpinë e të vrarit, ku nëna e djalit të vrarë e pranon dorasin, duke i dhënë fjalën se do ta mbrojë nga ndjekësit.

Por, kur ndjekësit e shohin dorasin se ai fshihet në shtëpinë e të vdekurit, vrapojnë me shpejtësi që ta zënë. Kur ndjekësit i tregojnë zonjës së shtëpisë se ai ka vrarë djalin e saj, ajo nuk lejon ta vrasin dorasin dhe me plotë lot në sy, vendosmërisht e mbron dorasin, duke u thënë shokëve të djalit:

“Unë ia kam dhënë besën se do ta mbroj dhe nuk lejoj që në shtëpinë time të bëhet hakmarrja e djalit.”

Ajo, me lot në sy, mandej u thotë: “Unë do ta mbroj dhe nuk lejoj që sa është në duart e mia ta vritni vrasësin e djalit tim.”

Ajo i zbrapsi shokët e djalit dhe e përcolli dorasin përtej kufirit të lagjes duke i thënë:

“Shko i sigurt se në kohën do të duhet të arrish në shtëpinë tënde, je i lirë, por, pas kësaj kohe, ti do të jesh armiku (hasmi) im. Pas kohës që t’i mbërrin në shtëpinë tënde, unë po ta marrë gjakun e nuk rri.”

Nga ky rast shumë i dhimbshëm shihet se sa është e rëndësishme dhënia e besës. Këtu, në këtë rast, edhe dorasin e djalit të vet, NËNA SHQIPTARE, kur ai i dorëzohet dhe e merr në mbrojtje, nuk lejon të thyhet besa e dhënë dhe nuk lejon të ekzekutohet dorasi dhe i jep afat sigurie derisa të arrijë në shtëpinë e tij. Rasti i dytë kur shqiptari i dënuar me varje në litar kërkon nga zaptit osmanlinj t’i lejohet të shkojë në shtëpinë të vet dhe të takohet edhe njëherë me familjen, ai i jep besën shqiptare se padyshim do të kthehet në vendin e caktuar. Zaptit nuk e lejojnë, sepse nuk e besojnë.

Në këtë rast, dëgjon një shqiptari i panjohur, ai bëhet dorëzanë dhe u thotë zaptive osmanlinj: “Lëshojeni atë se ai është shqiptar, ai ka besë dhe e mban fjalën. Çe unë në rast se ai nuk kthehet, më vendosni në litar në vend të tij.”

Ai vetë u dorëzohet zaptive me plotë bindje se shqiptari do ta mbajë besën.

Para kohës së caktuar, i dënuari me varje në litarë arriti dhe u dorëzua para zaptive. Ndërsa, dorëzanin menjëherë e liruan. Me këtë ndodhi të çuditshme shqiptare u habit edhe mbreti dhe urdhëroi të lirohet nga litari.

Këta dy shembuj tregojnë se beja apo betimi, domethënë dhënia e fjalës te shqiptari është mbajtur plotësisht edhe në raste të jashtëzakonshme dhe nuk lejojnë të thyhet besa dhe fjala e dhënë edhe në raste kur është në pikëpyetje jeta.
ZOJAT DHE ZOTRAT ALBANO-PELLAZG

KANË QENË MËSUES TË POPULLIT
Në fillim kultura albano - pellazge është zhvilluar krejtësisht në mënyrë natyrore dhe është veprimtari që rrjedh sipas aftësive për shfrytëzimin e suksesshëm të natyrës që e rrethon. Prandaj, qysh në fillim, emrat Zojë dhe Zot janë përdorur për të treguar se personi ka zotësi për të kryer një veprimtari të caktuar profesionale, ku përfitimi nga rezultati i asaj pune është pronë e vetë personit, por edhe si mësim profesional për punë praktike, që si piri ose mjeshtëri e kanë përvetësuar dhe e kanë vënë në përdorim mbarë njerëzimi. Emrat Zojë dhe Zot kanë qenë terma me të cilët kanë treguar se njeriu me aftësinë profesionale ka shfrytëzuar natyrën dhe pronën e vet, kanë thënë se është zot i asaj pasurie dhe ai mund ta shfrytëzojë sipas dëshirës së vet.

Emrat Zojë dhe Zot, si albanët dhe pellazgët, ashtu edhe sot pasardhësit e tyre shqiptarët, i përdorin për të treguar aftësitë personale të njeriut për të kryer me sukses një veprimtari profesionale. Botëkuptimi pagan te pellazgët, në fillim nuk ka qenë kozmogonike, por veprimtari në një punë të caktuar profesionale që është e dobishme jo vetëm për vete, por edhe për mbarë njerëzimin. Kështu, për organizimin e shtetit dhe për mbajtjen e rendit është Zeusi. Apoli në rolin e mësuesit për dhënien e diturive, është quajtur LOKSI, që ka kuptimin e fjalës së sotme – MËSUESI. Për pjellorinë e tokës ka qenë Demetra. Për zhvillimin e arteve dhe artizanateve ka qenë Atena dhe Menerva. Për ndihmën e lindëseve është Ilitija etj. Kjo do të thotë se personat i kanë shpallë të zoja (për femrat) dhe të zot (për meshkujt) për mësim në kryerjen me sukses të një pune profesionale.

Emrat perëndesha dhe perëndi të përdorur te pellazgët më vonë, janë forma për lartësim, apoteozim dhe për hyjnizimin e personave që kanë dhënë kontributin me punën e tyre profesionale për të mirën e popullit.

URANI
Urani është zot dhe sundimtar i parë i botës, pas përmbytjes së parë. Pasardhësit e tij ishin dymbëdhjetë titanët, prej të cilëve gjashtë ishin meshkuj: 1. Oqeani, 2. Koeu, 3. Kriu, 4. Hiperioni, 5. Japeti, 6. Kroni, dhe gjashtë femra: 1. Tea, 2. Rea, 3. Mnemozina, 4. Feba, 5. Temida dhe 6. Tetida.

Prej dymbëdhjetë titanëve të Uranit, formohen banorët që më vonë do të quhen Pellazg.

KRONI

Prej titanëve, Kroni është mbret i parë i pellazgëve, i cili rregullat tradicionale i bëri kode juridike dhe vendosi rend shtetëror në mbretërinë e tij.

REJA
Hyjnesha Reja është gruaja e Titanit Kron. Ka qenë nëna e hyjneshave Hestia, Demetra dhe Hera, dhe e zotëve Had, Poseidon dhe Zeusi – ati, mbreti dhe zoti supreme i pellazgëve.

DEMETRA
Demetra ka qenë bija e Kronit dhe e Rejës. Martohet me Jazionin, birin e Zeusit dhe vëllanë e Dardanit, themeluesit të shtetit Dardano – Trojan. Demetra ka qenë Zoja (Hyjneshë) e pjellorisë së tokës. I ka mësuar njerëzit të mbjellin grurin dhe të gjitha të lashtat. I ka mësuar korrjen dhe shirjen e të lashtave. Demetra e ka mësuar popullin se si ta bluajnë drithin. U ka mësuar pjekjen e bukës dhe përgatitjen e gjellëve etj.

Epitetet Hyjneshë dhe Perëndeshë janë shprehje për lartësimin e saj si person e ZOJA që ka përhapur dituritë për zhvillimin e bujqësisë, si dhe për përgatitjen e ushqimeve, që për atë kohë ka qenë shumë e nevojshme. Thuhet se është e para që me ndihmën e tjerëve e ka mbjellë grurin në fushën e Eleuzinës. Pra, duke dhënë shembull praktik për mbjellje, korrje dhe shirjen e të lashtave, si dhe në rolin e mësueses për përgatitjen e ushqimeve.

POSEIDONI

Ka qenë zot i detit. Është biri i Kronit dhe i gruas së tij Rejës. Ka qenë personalitet i shquar dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm si zot i detit. E ka zhvilluar anijendërtimtarinë dhe me këtë ai zhvillon lundrimin e lirë nëpër Mesdhe dhe në detet përreth. Me këtë fiset pellazge bëhen popull aktiv në tri kontinentet e vjetra në pellgun e Mesdheut.

HADI

Hadi është biri i Kronit e i Rejës dhe vëllai i Zeusit e i Poseidonit. Është i njohur si zot i nëntokës dhe i të vdekurve. Ai ndryshe quhet Ades, që ka kuptimin është i vdekjes. Kjo tregohet në mënyrë mitike dhe thuhet se ka qenë perëndi e botës së nëndheshme, d.m.th. ka sunduar shpirtrat e të vdekurve. Krejt shpjegimet rreth veprimtarisë së Hadit janë dhënë me qëllim që njerëzit të mos i frikohen vdekjes, se njerëzit e mirë i mbron zoti Had, ndërsa të këqijve ua dërgon shpirtrat në lumin nëntokësor të stiksit.

ZEUSI - (DEUSI)

Zeusu ka qenë bir i Kronit dhe Rejës. Sipas miteve thuhet se Kroni nga xhelozia se fëmijët po i marrin fronin mbretëror, ai i ka gëlltitur fëmijët e porsalindur. Por kur lindi Zeusi, Reja mbështjell një gur dhe ia jep Kronit ta gëlltisë. Ndërsa Zeusin si lirek (foshnjë) ua dërgon zanave Adrestes dhe Idas, të cilat e rrisin në një shpellë të një mali në Kretën e largët, ku si foshnjë e ushqejnë me qumështin e dhisë Ameltea.

Kur bëhet burrë Zeusi kthehet në shtëpi te familja. E rrëzon nga froni të atin e tij, Kronin, dhe bëhet mbret. Më tej vijon tregimi mitik, sipas të cilit, kur e mundi të atin, ai i shpërthen barkun dhe i nxjerr të gjallë vëllezërit dhe motrat që kishte gëlltitur kur kishin qenë foshnje.

Pas kësaj, Zeusi e ndan pushtetin me vëllezërit. Zeusi për vete mban qiellin dhe tokën, Poseidinit i takoi deti, ndërsa Hadit iu dha bota nëntokësore e të vdekurve.

Zeusi u bë sundimtar suprem mbi zotat dhe njerëzit vdekatar.

Si sundimtar, apo zot supreme, Zeusi, si thotë Zamarovsky: “...ka qenë nismëtar dhe mbrojtës i ligjeve hyjnore dhe njerëzore. Mbretërve u jepte pushtet, i mbronte kuvendet popullore, e forconte rendin dhe të drejtën, ishte dëshmitar dhe mbrojtës i besës, e dënonte padrejtësinë dhe shkeljen e drejtësisë.”¹⁷⁸

Ka qenë i njohur si atë i zotave, i mbretërve dhe i shumë heronjve.

Simbolet e tij ishin rrufeja dhe vetëtima, prej shpendëve – shqiponja, ndërsa prej lisave –bungu.

Zeusi grua ka pasur Herën, me të cilën ka pasur këta fëmijë: Aresin, Hefestin, Hebën dhe Ilitin.

Si mbrojtës i ligjeve hyjnore dhe njerëzore, ai bëhet mbret dhe zot, d.m.th. i pa vdekshëm, ku, krahas tre fëmijëve që ka pasur me Herën, ka pasur, sipas gojëdhënave, edhe shumë dashnore hyjnesha, me të cilat ka pasur shumë djem dhe vajza, të cilat si pjellë e mirë janë konsideruar si zoja dhe si zotra, siç janë: Perzefonën, Muzat (zanat), Kariktet, Horet, Mioiret, Dakën, Afërditën, Hermesin, Dardanin, Apolin, Artemidën, Atenën etj.

Krahas bashkëshortësisë me hyjneshat, Zeusi ka qenë edhe bashkëshort me gratë (bukuroshet) e kësaj bote, me të cilat ka pasur një numër të madh të fëmijëve, ndër të cilët janë: Herakleu, Dionizi, Perzeu, Minosin, Sarpedonin, Radamantin, Amfionin, Zetin, Polideukun, Hkenën etj.

Prej djemve të tokës (d.m.th. të mbretërisë së tokës), d.m.th. jo të detit, më së shumti ka dashur Dardanin, prandaj Zeusi ia përcakton sundimin e lumtur dhe trashëgimtarët e famshëm.

Pjella e Zeusit merret si gjini më e mirë, më e bëshme dhe më e zhvilluar. Pjella e tij, si mbret dhe si zot suprem, janë më të aftë, prandaj kudo ata i shohim të caktuar për mbret të shumë viseve, si në pellgun e Kaspiko – Detit të Zi, deti Egje dhe në tërë pellgun e Mesdheut. Prej nga kemi emra Pelë me kuptimin e fjalës së sotme pjellë. Si pjellë shumë e shtueshme, e bëshme dhe si më e zhvilluar, prej nga e merr edhe vetin, si pjellë azgane, prej nga në Greqinë e vjetër para helene, kemi edhe emër personi, emër mbreti, por edhe emër të popullit e të vendit dhe të shtetit të quajtur Pellazg (populli) dhe Pellazgji (mbretëria).

Zeusi (Deusi) si pjellë e tokës, gjegjësisht e dheut, bëhet mbret në një vend të paregjistruar, në kohën parahistorike, por që, duke u përsëritur nga të parët e tij të popullsisë së pellazgëve, në të shumtën e rasteve, nëpër logjet tradicionale, tregohen shumë tregime në mënyrë përrallore, duke kënduar edhe këngë të shumta për të. Tregimet dhe këngët kreshnike janë treguar dhe kënduar shumë nëpër logje ku janë publikuar dhe për herë të parë janë regjistruar në shkrimet e para të njohura të Homerit, të Hesiodit etj.

Në shkrimet e antikës së hershme, gjërat dhe ndodhitë reale abstraktohen dhe hyjnizohen, prej nga edhe Zeusi (Deusi) nga njeri, at dhe mbret, e bëjnë Zot të pavdekshëm.

Në kohën e antikës së hershme, shkrimtarët dhe historianët, Zeusin e hyjnizojnë plotësisht dhe në botëkuptimin pagan ai zë vendin e dhënë nga pellazgët si Zot suprem mbi të gjithë zotët dhe mbi njerëzit vdekatar.
ETIMOLOGJIA E EMRIT ZEUS (DEUS)

Emri Zeus është formuar nga fjala pellazge deu, që në gjuhën e sotme shqipe do të thotë dheu. Ndërsa, trajta Zeus është trajtë e më vonshme nga antika e hershme, ku d-ja, gjegjësisht dh – ëja, është zëvendësuar me z-ë, për shkaqe teknike të shkrimit të alfabeteve greke e latine. Nga kjo kuptohet se emri Zeusi është formuar nga fjala pellazge DEUSI. Pra, siç shihet, emri Deusi, është i përbërë prej rrënjës së këtij emri deu (dheu) dhe të sufiksit –si.

Për këtë mënyrë më të detajuar jep shpjegime Spiro Kondo në veprën e tij “Shqiptarët dhe problemi pellazgjik”, faqja 286.
HERA
Hera është bija e Kronit dhe e Rejës. Ka qenë gruaja e Zeusit dhe me të ka pasur këta fëmijë: Areja, Hefestin, Hebën dhe Ilitijën. Hera ka qenë shumë xheloze ndaj dashnoreve të Zeusit, por, në veçanti, ndaj bukuroshes Afërdita. Prandaj, ajo gjatë Luftës së Trojës ka qenë kundër trojanëve, sepse djali i saj, Eneu, luftonte në anën e tyre.

Djepi i kultit të saj ka qenë në Arg. Tempulli më i madh i saj gjendet diku afër Mikenës, ku në çdo pesë vjet është organizuar ceremoni solemne për nder të saj. Është interesant fakti se në këto solemnitete janë mbajtur edhe gara si traditë e përhershme pellazge. Ka pasur shumë atribute që tregojnë karakteristikat e saj, siç janë: Mbretëreshë, Perëndeshë që ndan fitoret, Perëndeshë e kunorzimeve, ka qenë Kaliroja e famshme dhe i ka adhuruar kuajt.

Te romakët është quajtur Junona dhe ka qenë pajtuese e grave. Për shkak të Eneut, birit të Afërditës, ajo ka qenë kundër sundimit të pasardhësve të birit të saj, Eneut. Por, me anë të flijimeve dhe në fund me urdhrin e Zeusit, ajo tërhiqet dhe në fund bëhet pajtore romake.

Emri i Herës në shqipen e sotme përdoret si shprehje: me herë ose pa herë, që ka kuptimin me kohë ose pakohë, por ka kuptimin edhe të shprehjes me hir dhe pa hir. Në rrethinën e Shkupit thuhet kështu: “Polli delja kinxhin pa her, aj nuk osht i hajrit.” (Polli delja qengjin pa her. Ai nuk është i hairit). Kjo do të thotë se delja e ka pjellë qengjin para kohe, d.m.th. pa u rritur dhe pa i ardhur koha për lindje. Fjala her ka kuptimin e kohës së saktë për kryerjen e një veprimi që të jetë me hair.

ILITIJA
Ilitija është bija e Zeusit dhe e Herës. Në një rast Herodoti thotë se: “Ata kanë pas ardhur që të japë kontributin e mundur Ilitija për lindje më të lehtë, por thuhet se Arga dhe Opija kanë ardhur me zotrat.”¹⁷⁹ Nga ky citat kuptohet se Ilitija është Zoja (Perëndesha) e lindjes. Praktikisht do të thotë se Ilitija ka luajtur rolin e MAMISË dhe i ka ndihmuar gratë që të lindin sa më lehtë lirekët (foshnjat). Ajo në këto raste i ka ndihmuar lehonat me medikamente dhe me shërbime konkrete.

Emri Ilitija është fjalë e pastër e gjuhës pellazge dhe e shqipes së sotme. Emri Ilitia do të thotë i linduri. Këtë e vërteton e folura e rrethinës së Shkupit, kur përdorin fjalën I liti, që ka kuptimin e fjalës i linduri. Banori i rrethinës së Shkupit thotë: “I liti natën e katërxhexhes ka nafakë.” (“I linduri natën e lejlutilkadrit ka fat të mirë.”).

Ngjashmëria e emrit të bijës së Zeusit dhe të Herës, Ilitija, me fjalën i liti që përdor banori i rrethinës së Shkupit, përputhet plotësisht me pirin (profesionin) e Ilitisë, në rolin e profesionit të mamisë së sotme.
HEBA
Heba është bija e Zeusit dhe e Herës. Është hyjneshë e rinisë së amshueshme.
HEFESTI
Hefesti ishte bir i Zeusit dhe i Herës. Është zot i zjarrit i farkëtarisë. Prej metaleve ka farkuar mjetet e nevojshme për luftë. Me kërkesën e Tetidës, ai i përgatiti të gjitha gjërat sipas porosisë së Tetidës për djalin e saj, Akilin, d.m.th. për heroin më të madh të Akejve.
LOKSI APOL – ZOT I DITURISË
Zeusi ka qenë i martuar me perëndeshën Leto, së cilës i kanë lindur dy bineq, Apoli dhe Artemisi. Vendlindja e tyre ka qenë qyteti Delli ose Dielli në ujdhesën me të njëjtin emër, që gjendet në vargun e cikladeve të detit Egje. Këtë emër vendlindja e tyre e ka marrë për nder të Apolit, sipas atributit të tij – Dell.

Dielli është emri i trupit të zjarrtë qiellor që gjendet në qendër të sistemit tonë planetar, i cili, me rrezet e tij, shndrit dhe ngroh gjithë sipërfaqen e Tokës. Emri Dielli është fjalë e pastër e gjuhës albano - pellazge dhe e gjuhës së sotme shqipe.

Apoli si pjellë e lavdishme dhe si person me inteligjencë të lartë gjeniale i kanë dhënë atribute të panumërta, të cilat, në largësi kohore, atributet e reja, gjithmonë e më tepër largohen nga realiteti dhe bëhen mitike. Megjithatë, të gjitha atributet që i janë dhënë në esencë tregojnë veprimtarinë e tij madhështore të përhapjes së dritës së diturisë në mesin e gjerë të pellazgëve dhe të popujve të tjerë. Atributet më karakteristike janë: Zoti i Diellit, Zoti i dritës Rrezatuesi, Shndritësi, Ndriçuesi, Dritëlinduri, Popullngritësi e shumë të tjera. Në mesin e pellazgëve dhe popujve të tjerë, Apoli ka qenë shumë i respektuar, prandaj atë e shpallin si person të pavdekshëm dhe e emërojnë me shprehjen Zot dhe e kanë cilësuar si ZOT I DITURISË.

Realiteti i atributit të Apolit, Zot i diturisë, e tregon fakti që i kanë dhënë pellazgët në gjuhën e tyre LOKSI, titull që tregon se Apoli ka qenë mësues i parë i pellazgëve, i cili ka dhënë kontribut të madh në përhapjen e diturisë dhe të ngritjes së kulturës në përgjithësi te pellazgët dhe te popujt e tjerë. Loksi është shprehje plotësisht adekuate për veprimtarinë e tij dhe që në historinë e njerëzimit është titull i parë nderi që i është dhënë Zotit Apol. Emri loksi është njësoj si emrat që përdoren në gjuhën e sotme shqipe, si: prifti, hoxha, shehu, mësuesi, profesori, doktori etj.

Sibirë i Zeusit, zotit supreme të pellazgëve dhe i perëndeshës Leto, Apoli ka qenë i lavdishëm për shumë vepra të jashtëzakonshme dhe është respektuar si person shumë i aftë dhe me inteligjencë të lartë Loksi Apol, në ligjëratat e tij i ka përcjellë në popull fjalët dhe mendimet e Zeusit. Këtë veprimtari me plotë mburrje e kanë zhvilluar dhe e kanë përhapur orakujt e shumë tempujve të kultit të Apolit në kohën e tij dhe më vonë.

Në ligjëratat e Apolit ka dhënë dituri për çdo gjë. Dituritë e tij janë përhapur edhe nëpër logjet e shumta të tubimeve, që ishte traditë shumë e përhapur te pellazgët. Dituritë e tij janë shpërndarë në popull si rrezet e Diellit, prandaj ai është quajtur Rrezatues. Ka qenë profetues (falltar), ka treguar për ardhmërinë e njerëzve dhe ka qenë plotësisht i saktë, prandaj është quajtur profetues i pagabuar. Apoli ka qenë trim dhe luftëtar i shkëlqyeshëm, ka qenë shigjetar i saktë, prandaj Homeri e quan harkargjenti. Ai është angazhuar shumë për ruajtjen e rendit në organizimin e jetës shoqërore në shtetet e fiseve pellazge, i ka vënë në veprim praktik fjalët, mendimet dhe dituritë e Zeusit, njëkohësisht i ka vënë në përdorim praktik edhe rregullat tradicionale të pellazgëve.

Apoli si pjellë me inteligjencë të lartë, ka qenë shumë i respektuar jo vetëm te pellazgë, por edhe te popujt e tjerë të mbarë botës së atëhershme të epokës së qytetërimit të hershëm. Për respektin e madh që ka pasur, shumë tempuj janë emëruar me emrin e tij. Në ata tempuj kanë punuar priftërinjtë që kanë përhapur në mënyrë tradicionale dituritë te pellazgët. Tempujt e Apolit gjenden në hapësirat e Ballkanit, Azisë së Vogël, Kaukazit, në Lindjen e Afërt, në Egjipt dhe në vise të tjera ku pellazgët kanë jetuar në kohën parahistorike dhe antiken e hershme. Tempulli më i njohur dhe më i fuqishëm, që thuhet se e ka themeluar vetë Apoli, është tempulli i Dellfis, ku më vonë ka profetuar orakulli i njohur Pitie. Si në tempullin e Dellfit, ashtu edhe në tempujt e tjerë të Apolit, jo vetëm që janë përcjellë fjalët dhe mendimet e Zeusit nga orakujt, por edhe kanë profetuar për ardhmërinë dhe për shumë gjëra të tjera të njerëzve që kanë kërkuar ndihmë. Kanë dhënë këshilla dhe shpjegime shumë të rëndësishme, si për njerëzit e rëndomtë ashtu edhe për mbretërit e shteteve nga tri kontinentet e vjetra.

Për nder të Apolit si dijetar, profet dhe si loks (mësues) i popullit, me emrin e tij Apol, gjegjësisht me emrin Apolon, janë emëruar mbi dhjetë qytete. Si më i përmenduri prej tyre është qyteti i Apolonisë në jug të Shqipërisë.

Në shenjë të mirënjohjes së Apolit si gjeni dhe si njeri i famshëm, i cili ka kontribuar për ngritjen e kulturës njerëzore në kohën parahistorike, në shekullin e kaluar, me emrin e tij – Apllo 11, është emëruar anija kozmike amerikane, e cila me ekipin e formuar nga tre kozmonautët: Armstrong, Kollins dhe Aldrin, për herë të parë në historinë e njerëzimit, kanë zbritur në Hënë, më 20.07.1969.

Për këtë person të shquar dhe si pjellë e Zeusit me inteligjencë të lartë gjeniale dhe si mësues i popullit, që në kohën e tij parahistorike, është quajtur LOKSI, është ndërtuar truporja e tij monumentale dhe është quajtur Shtatorja e Apolit të Belvederes, si shembull i bukurisë mashkullore, që ruhet në Muzeun e Vatikanit në Romë.

Kur thamë se Zeusi është at, mbret dhe Zot i pellazgëve, vetiu kuptohet se edhe Apoli është i gjakut të pellazgëve dhe se gjuha e tij ishte gjuha pellazge. Historianët dhe linguistët vërtetojnë se pasardhësit e drejtpërsëdrejti të pellazgëve janë shqiptarët e sotëm. Këtë e vërteton edhe domethënia shqipe e emrave Apoli, Dielli dhe Loksi.

Siç e kuptojmë nga shkrimet antike, në kohë më të lashta Apoli është konsideruar si perëndi e fuqive prodhuese të tokës. Kjo do të thotë se në fillim emrin e tij e kanë lidhur me kuptimin e pjellshmërisë së tokës, me kuptim të fjalës së sotme fushë pjellore. Por emri i tij rrjedh nga folja a = a^shtë (është) dhe pol, me kuptim se është pjellë e farefisit më të zhvilluar, siç ishin Zeusi e Letoja.

Emri Apol përbëhet prej dy fjalëve, -a dhe pol. A-ja që nga epoka e primitivizmit (egërsirës) te pellazgët është përdorur si tingull i artikuluar, që ka pasur kuptimin e foljes me qenë –është. Edhe pse deri më sot është zhvilluar kjo si folje, nga –a në a^shtë (është), përsëri, në gegërishten e veriut edhe sot përdoret pa u ndryshuar nga tingulli i dikurshëm i artikuluar –a, me kuptim të foljes me qenë – është. Edhe fjala pellazge –pol, është folje me pjellë. Fjala pol është folje e vjetër pellazge dhe është përdorur l-ë, por më vonë kjo është zhvilluar në ll-ë. Kështu që folja a = ashtë (është) e bashkangjitur me foljen e dytë pol = poll, formojnë emrin Apol (Apoll). Pra, emri Apol ka kuptimin – është poll. Kjo do të thotë se emri Apol është emër i përbërë prej dy fjalëve të gjuhës pellazgo – shqipe.

Si u tha më lart, vendlindja e Apolit ka qenë ujdhesa Dell apo Dielli. Ky emër i është dhënë ujdhesës dhe qytetit në të, për nder të Apolit, sipas atributit të tij si Zot i Diellit. Emri Diell është emër i gjuhës pllazgo-shqipe, që emëron trupin qiellor që shndrit në gjithë botën me rrezet e tij.

Kuptimi i fjalës loksi, si titull i Apolit, shpjegohet vetëm me anë të gjuhës shqipe, sepse fjala lok është fjalë e vjetër pellazge dhe fjalë shumë produktive dhe e mbarë gjuhës shqipe. Fjala lok është e përbërë prej rrënjës së saj –lo, që në kohën e fundit të epokës së primitivizmit ka pasur kuptimin e fjalës së sotme –lojë. Në fillim të epokës së qytetërimit të hershëm, fjalës lo i është shtuar fonema g-ë dhe është formuar fjala LOG. Në rastin e dytë, fjalës –lo i është shtuar fonema k-ë dhe është formuar fjala LOK. Nga fjala –lo janë formuar fjalët log dhe lok, të cilat zhvillohen në dy kahe. Nga fjala log, formohet fjala logjikë, ndërsa nga fjala lok formohet fjala loksi (mësuesi).

Për fjalët –lo, log e logika dhe fjalët lok, lokal e loksi, gjerësisht është dhënë shpjegim në temë të veçantë.

ARTEMIDA
Është bija e Zeusit dhe e Letës, si dhe motra e Apolit. Ka qenë gjithmonë e armatosur me shtiza. Ka qenë perëndeshë për mbrojtjen e të dobëtëve. Gratë që i linin fëmijët e tyre pa përkujdesje, i sulmonte dhe i ndëshkonte në mënyrë të pa mëshirshme. I mbronte dhe i ndihmonte fëmijët dhe të rinjtë e pamundur dhe në rast nevoje i strehonte në tempullin e saj në Samothrakë dhe i ruante me kujdes.

Në kohën e pjellshmërisë së kafshëve të egra, e ndalonte rreptësisht gjuetinë e tyre. Por në kohë të caktuar, edhe ajo merrej me gjahtari.

OLENI I LIKIS
Oleni, sipas gojëdhënave të vjetra dhe sipas shkrimeve të antikës së hershme, merret si këngëtari më i vjetër i kohës parahistorike dhe parahelene. Ai në kohën e antikës tregohet edhe si person mitik, ngjashëm me këngëtarin Orfej.

Shkencëtari Pausania e konsideron Olenin si zbulues të vargjeve daktile heksametrike.

Oleni merret si këngëtari më i vjetër i himneve religjioze të kënduara për nder të Apolit. Këtë e vërtetojnë gojëdhënat e ruajtura në kultin e Apolit në qytetin Delli, që gjendet në ujdhesën me të njëjtin emër. Oleni llogaritet si themelues i kultit në Delli. Nga ana tjetër, sipas gojëdhënave, ai ka qenë edhe profetuesi i parë në tempullin e Dellfis.
HERMESI

Hermesi është biri i Zeusit dhe i Majes. Është lindur në shpellë të një malit në Arkadi.

Ka qenë lajmëtar (kurir) i zotave dhe mbrojtës e ndërmjetësues të udhëtarëve, të cilët i përcillte duke u ofruar ndihmat e duhura në raste të rrezikshme. U ka dhënë njerëzve të mira dhe përparim, i ka mësuar njerëzit se si të merren me tregti, se si mund të fitojnë dhe të pasurohen. Ka qenë mbrojtës i njerëzve të mençur dhe të pa diturve.

Ka treguar zotësi për shumë punë profesionale, prandaj atë e quajtën Zot për shumë veprimtari mjeshtërore me të cilat e ka ndihmuar popullin.

AFËRDITA
Afërdita është bija e Zeusit dhe e Dionës. Afërdita është perëndeshë e dashurisë dhe e bukurisë. Me emrin Qypridë është quajtur perëndesha Afërdita sipas emrit të ujdhesës së Qiprit, ku ishte tempulli më i njohur i saj. Tempuj të Afërditës ka si në Ballkan, në Azi të Vogël, në Lindjen e Afërt dhe në Egjipt.

Në dasmën e Peleut dhe të Tetidës, me rastin e ndarjes së mollës së artë nga Lek – Paridi, Afërdita u shpall si më e bukura. Kjo u bë shkak i zënkave me Herën dhe me shumë bukuroshe të tjera. Nga xhelozia e Herës ndaj Afërditës, zënka ka pasur në kohën e Luftës së Trojës, por edhe në Romë, kur e qetësuan me flijime, por edhe me urdhrin direkt të Zeusit (Jupiterit) për ndërprerjen e armiqësive me Eneun, birin e Afërditës dhe me pasardhësit e tij.

Emri Afërdita përbëhet prej dy fjalëve pellazgo-shqipe, afër dhe dita, që e ka marrë sipas emrit të yllit që del pak para se të dalë drita dhe lajmëron se është koha afër zbardhjes së ditës. Ky emër ka qenë shumë i pëlqyeshëm te pellazgët, por edhe sot te shqiptarët.
DIONISI
Dionisi ka qenë biri i Zeusit dhe i Semelës. Ka qenë zot i vreshtarisë dhe i verës. E ka mësuar popullin se si ta kultivojë vreshtarin dhe se si ta përgatisin verën. Vetë ai gjithmonë ka qenë i dehur, me kënaqësi shoqërohej nëpër solemnitete ku merrnin pjesë të gjithë së bashku burra e gra.

Interesante është se koka e mermertë e Dionisit është gjetur në fshatin Jabollcë të Karshiakës së Shkupit. Kjo do të thotë se dardanët e kanë adhuruar shumë Dionisin qysh në kohën parahistorike.

TERPSIKORA

Terpsikora është bija e Zeusit dhe e hyjneshës Mnemozinës. Ka qenë logtare e dalluar dhe është Muza e vallëzimit.

Sipas arkeologëve kosovarë, një skulpturë e saj e shekullit V-IV p.e.r. është gjetur në Mitrovicë të Kosovës dhe gjendet në muzeun e këtij qyteti.

ATENA

Sipas Edwin Jacques, “Zeusi u martua me perëndeshën Mentis ( mënt = mentd) dhe lindi Athinan (e thëna), shprehjen e diturisë.”¹⁸⁰

Atena njihet si Zojë (Perëndeshë) e diturisë, e mençurisë. I ka kultivuar në mesin e popullit pellazg nëpër qytete, pirit, d.m.th. zanatet me profile të ndryshme profesionale, e ka zhvilluar artin dhe artizanatet. Ka ndihmuar për përhapjen dhe zhvillimin e pirive (mjeshtërive) të llojllojshme në zejtarinë e qyteteve.

Shumë vepra artistike që i janë kushtuar Atenës. Për nder të saj janë organizuar festa popullore që janë shoqëruar deri vonë në Athinë, me gara gjimnastikore, hipike dhe muzike.

Përveç emrit Atena, atë e kanë quajtur edhe Pallada. Ky emër rrjedh nga skulptura e ndërtuar si bukuroshe e paluar duke ndenjur në këmbë në log të dasmës. Për ta lartësuar me lartësinë e malit Adë të Trojës, skulpturës që rri e paluar në këmbë, pra ia kanë shtuar edhe emrin Adë dhe bëhet emri i plotë PALADË ose me ll-ë bëhet PALLADË. Krahas emrit personal Atna dhe emrit Palladë, Homeri i vë emrit të saj shumë epitete të bukura. Te romakët Atenën e kanë quajtur Menerva.

ETIMOLOGJIA E EMRIT ATENA

Nga emri i Zojës Atena e ka marrë emrin edhe qyteti i Atikës Atena ose Athina. Emri Atena përbëhet prej dy fjalëve, atë dhe ena. Fjala atë është emër i prindit mashkull atë, kurse fjala e dytë, ena, është fjalë e njëjtë me fjalët anë, onë ose ënë, dhe ka kuptimin ena ose ana e atit. Ndërsa, trajta e dytë Atina, po ashtu, përbëhet prej emrit atë dhe pjesës së dytë ina, e cila ka kuptimin e foljes me qenë, formë e vjetër ina, përdoret në të folurën popullore – na ina, (veta e parë, në shumës), që në gjuhën e sotme letrare thuhet – ne jemi. Emri Atena është formuar në kohën e Greqisë pellazgjike para helene dhe nuk ka kurrfarë lidhje me gjuhën greke.

ARESI

Aresi është biri i Zeusit dhe i Herës. Ka qenë grindavec dhe ka nxitur luftërat. Megjithatë, ai nuk ka marrë pjesë në luftëra. Ka qenë gjakatar dhe në luftë ka nxitur luftëtarët me britma të frikshme.

Aresi është quajtur zot i luftës. Ai është konsideruar edhe si stërgjysh i amazoneve.

Zoti Ares ka pasur disa trashëgimtarë me hyjnesha dhe gra të vdekshme. Si pjellë e lavdishme hyjnore e atit Zeus, kultet hyjnore të Aresit kanë qenë të famshme si në Thraki, në Spartë, Arkadi dhe në Tebë të Beotisë.

MINOSI

Minosi është biri i Zeusit dhe i dashnores së tij, Evropës. Tukididi e ka konsideruar Minosin si grek. Ndërsa, Herodoti ka thënë se nuk ka qenë grek. Realiteti, siç shihet nga ajo që u tha më lartë, Minosi ka qenë biri i Zeusit pellazgjik dhe e ëma e tij, Evropa, ka qenë e bija e Agenorit, mbretit të Sidonit, d.m.th. edhe nëna nuk ka qenë greke. Evropa ishte aq e bukur sa që me të u dashurua edhe vetë Zeusi, i cili e rrëmbeu dhe e dërgoi në Kretë.

Në kohën Minosit si mbret, Kreta ka përjetuar një zhvillim të përgjithshëm ekonomik dhe kulturor, në saj të ligjeve që solli në shtetin e tij. Pasi e forcon shtetin mirë, e pushton Athinën dhe e kushtëzoi me tatime të rënda. Në kohën e tij ndërtohet labirinti i parë i asaj kohe, të cilën ia ndërtoi mjeshtri i madh i njohur Dedalli.
SARPEDONI

Ka pasur dy Sarpedona: Sarpedoni i parë ka qenë bir i Zeusit dhe i Evropës, i cili u bë mbret i Lidisë, ndërsa Sarpedoni i dytë, po ashtu, ka qenë i Zeusit dhe nënë ka pasur Laodaminë.

Sarpedoni i dytë ka qenë pjesëmarrës në Luftën e Trojës si aleat i trojanëve. Ai është dalluar si luftëtar i fuqishëm dhe trim. E ka shpëtuar Hektorin, kryekomandantin suprem të ushtrisë trojane, kur Ajanti e lodhi me goditje të rënda.
INA

Ina në fillim ishte grua e vdekshme. Por, kur u martua me Atalantin, i cili ishte mbret i Orhomenit, me të pati dy djem. Kur në një rast çmendurie Atalanti vret njërin djalë, Ina bashkë me djalin e dytë hidhet në det dhe me vullnetin e zotrave u bë perëndeshë e shpëtimeve në det. Prej këtij rasti, si u bë perëndeshë e detit, ajo u quajt Leukote. Perëndesha Leukote në momentin më të rrezikshëm të Odiseut në det e ndihmon dhe e shpëton nga rreziku.

Emri i perëndeshës Leukote është emër i pastër pellazgo-shqip. Përbëhet prej dy fjalëve, leu dhe kote. Fjala e parë është leu dhe e ka kuptimin me u le, që do të thotë me lind. Ndërsa fjala e dytë, kote, e ka kuptimin se është lindur për kot, për asgjë.

DIONA

Diona është e ëma e Afërditës – hyjneshës së bukurisë dhe të dashurisë. Sipas Zamarovskit, “Diona është hyjnesha e shiut dhe e burimeve.”¹⁸¹

Nga kjo shihet se Diona ka ndjekur shenjat që tregojnë se kur bie shi dhe kur do të mbetet thatësirë dhe se kur do të shtojnë lumenjtë e kur do të shterojnë nga thatësia. Diona është mësuesja e parë që e ka mësuar popullin të hapin kanale për ujitjen e të mbjellave bujqësore.

JADETI

Sipas Elena Kocaqit, “Jadet quhej perëndesha e shirave, që është në shqip, ja – det. pra që është det me ujë.”¹⁸² Nga kjo kuptohet se kjo perëndeshë është marrë me shenjat që tregojnë se kur bie shi. Ajo në bazë të shenjave prej më parë ka lajmëruar se do të bjerë shi.

KIBELLA

Kibella është hyjneshë frigjiane e pjellorisë së natyrës. Në Frigji dhe në Lidi është adhuruar si Nënë e Madhe. Si hyjneshë nderohet njësoj hyjneshat e tjera Demetra, Atena, Afërdita etj.

VERTUMNI

Sipas gojëdhënave, shihet se Vertumni është zot etrur, e mandej edhe romake, për ndërrimin e rregullt të stinëve të vitit. Që do të thotë se ka ditur kalendarin vjetor.

VESTALKA

Vestalka te romakët është shpallur hyjneshë e furrës së zjarrit shtëpiak dhe e ruajtjes së zjarrit. Vestalka është shpallur hyjneshë për arsye se ajo vetë e ka ruajtur zjarrin në vatrën e saj. Por i ka mësuar gratë e tjera se si ta ruajnë zjarrin nëpër furrat e zjarrit.

PANI

Sipas Herodotit, Pani ”Është hyjni e kafshëve, i pjellorisë së kafshëve, pastir dhe demon i pyllit.”¹⁸³

Me shumë kënaqësi ka jetuar në Arkadi. Ai e ka përdorur frullën dhe i ka rënë aq mirë saqë ka bërë gara edhe me Apolin.

Emri Pan përbëhet prej fonemës p-ë dhe fjalës anë. Fonema p-ë si tingull i artikuluar ka kuptimin e veprimit, që në kohën e qytetërimit të hershëm e merr edhe kuptimin e foljes së sotme me punuar. Por në këtë rast, emri Panë ka kuptimin e veprimit në situatë kritike dhe do të thotë me vepruar (me ikur) në ndonjë anë për të shpëtuar nga situate e rrezikshme.

Fjala panik, e tregon kuptimin e këtij emri edhe më qartë, dhe do të thotë: panik = pa + anë + ik. Që do të thotë se emri Panik, është fjalë e pastër pellazge dhe fjalë e sotme shqipe, e cila përdoret në disa të folura dialektore shqipe dhe është emër i qenit panik, i cili është frikacak, që ikën nga njerëzit.
TINI

Tini është zot etrur i qiellit, në esencë është identik me Jupiterin, zotin romak dhe me Zeusin zot pellazg, që më vonë u pranua edhe te grekët.

Tini si zot së bashku me hyjneshat Menervën dhe Unialen kanë formuar trininë e zotave suprem të etrurve, prej të cilëve është zhvilluar trinia romake e hyjnive kapitoliane, Jupiteri, Junona dhe Minerva.
MENERVA

Menerva është hyjneshë e lashtë etrure e diturisë dhe e mençurisë. Ajo ka qenë mësuese e vërtetë që i ka mësuar njerëzit që ta zhvillojnë artin dhe artizanatet. Këtë na e dokumentojnë gjetjet e shumta arkeologjike në gadishullin Apenine. Sensacionale janë materialet e gjetura arkeologjike në lokalitetin e varrezave të vjetra etrure, në një largësi dyzetë kilometrash nga Nepolit, ku pushteti i Italisë i ka shpërngulur tri fshatra të tëra dhe e ka shpallur si zone arkeologjike e mbrojtur me ligj. Materialet arkeologjike të gjetura në këtë lokalitet janë mjaft impozante dhe supozohet se me kërkimet sistematike profesionale, do të zbulohet e gjithë kultura e asaj bote etrure para romake. Kjo na dëshmon se emri i perëndeshës Menerva nuk është gjë e rastit, por është rezultat i zhvillimit të popullit etrurk si popull Alban të ardhur në kohët më të vjetra nga Alpet, në veri të gadishullit.

Personalitetin e perëndeshës Menerva e tregojnë si mitike, të cilën e kanë pranuar më vonë edhe romakët se nuk është simbol mitik, por është realitet që e dëshmojnë materialet e gjetura arkeologjike në lokalitetin e varrezave të lartpërmendura. Menerva është perëndeshë etrure, e cila i ka takuar kohës para tirenve dhe para latinëve e romakëve. Kultura e hershme etrurve, është zhvilluar në mënyrë të pavarur nga kultura kaukaziano-egjeane, e cila, pas Luftës së Trojës, pas dyndjeve të shumta, bëhet pjesë e kulturës Mesdhetare.
ETIMOLOGJIA E EMRIT MENERVA

Edhe emri Menerva përbëhet prej fjalëve albano-pellazgo-shqipe. Rrënja e këtij emri është men, e cila ka kuptimin ment ose mend, që si fjalë në shqipen e sotme, d.m.th. mendimtare apo dijetare. Komponenti i dytë është –er, që ka kuptimin e lëvizshme dhe e shkathët, ndërsa komponenti i tretë si prapashtesë –va është shprehje që përdoret si prefiks dhe si sufiks. Si prefiks përdoret kur thuhet: va shkova, va shkrova, va lexova etj. Kurse si sufiks përdoret në këto raste: lexova, këndova, punova etj.

EMRI MENTOR

Te albano-pellazgët fjalët men, mend, ment, met dhe trajta të tjera kanë filluar të përhapen qysh nga fillimi i epokës së qytetërimit të hershëm. Me zhvillimin e vetëdijes te ky popull zhvillohet edhe fjalori i gjuhës së saj, por këto fjalë bazën e kanë te fjala e të menduarit si proces psikik. Fjala mend dhe të menduarit janë të mbarë gjuhës albano-pellazge dhe e mbarë gjuhës shqipe, e cila prej fillimit të formimit të saj e deri më sot është bërë shumë produktive.

Nga kuptimi i fjalës mendim është formuar edhe emri Mentor, të cilin e hasim dy herë te veprat e Homerit.

Në rastin e parë emrin Mentor e kishte miku i Odiseut, të cilit ia kishte besuar djalin e tij, Telemakun, që ta edukojë dhe ta mësojë si është më mirë, kur ai shkon në luftë, në Trojën e largët. Në rastin e dytë Mentori dardan ishte pronari i 3000 pelave, të cilat i ruante për të bërë mëza, të cilat i zbuste, i mësonte dhe i dresonte. Ai i shiste si kuaj të dresuar dhe të mësuar. Blerësit i merrnin për t’i përdorur në luftë, për udhëtim, për tërheqje dhe për punë të tjera.

Siç e pamë më lart, me emrin Mentor është emëruar personi që ka luajtur rolin e edukatorit dhe të arsimtarit për edukim të drejtë dhe për ta mësuar Telemakun, birin e Odiseut. Ndërsa, në rastin e dytë, Mentori është person që i ka dresuar dhe mësuar kuajt për punë të ndryshme.

Emri Mentor përbëhet prej foljes me menduare dhe nga formanti tor. Formimi i emrit Mentor, si emër që është përdorur qysh në kohën homeriane, na dëshmon se në gjuhën albano-pellazge është përdorur si titull nderi për personat që kanë pasur rolin e edukatorit dhe të mësuesit, d.m.th. si njeri i mirë me edukatë dhe si i ditur dhe i mençur. Për ta dalluar nga njerëzit e tjerë, fjalës ment i është shtuar edhe formanti or dhe është formuar emri Mentor, i cili e ka kuptimin e emrave të sotëm edukator dhe mësues. Prej emrit Mentor te ilirët kemi edhe emrin e një fisit ilir, i cili jetonte në pjesën më veriore të Ilirisë. Kjo na dëshmon se sa i rëndësishëm ka qenë emri Mentor te Ilirët, por edhe te të gjithë popujt pellazg.

Se sa e përhapur është folja me menduar në kohën e bronzit te albano-pellazgët, shihet nga ajo se këtë folje shpesh e takojmë si rrënjë e emrave të ndryshëm, por edhe te emrat e zotave pellazg, siç është emri i hyjneshës Menerva, hyjnesha Mentis nëna e Atenës, Menela Atridi, Mentaku – si atribut i Odiseut etj.

Edhe sot emri Mentor përdoret me të njëjtin kuptim për njeriun që e merr përsipër personin që i besohet, të kujdeset si edukator, ta këshillojë, ta udhëzojë dhe ta edukojë drejt dhe mirë sipas kërkesave pedagogjike.

Në gjuhën albano-pellazge dhe shqipe fjala mende, domethënë me menduar, është e formuar dhe e zhvilluar në shumë trajta. Krahas kësaj, sot kjo fjalë kuptohet si shprehje me vlerë shumë të madhe, prandaj përdoret edhe si emër shumë i bukur dhe shumë i pëlqyer për emërimin e njerëzve me emrin personal Mentor.

Në veprat e Homerit e hasim si emër personi, me të cilin si kuptim tregon mençurinë e personit. Si emër të tillë e hasim në “Odiseja”, në faqen 49, vargu 560, në faqen 58, vargu 298 dhe në faqen 59, vargu 338 etj. Të gjitha trajtat e foljes së të menduarit bashkëngjiten me fjalë të tjera dhe formojnë fjalë që e pasurojnë kuptimin e kësaj fjale si folje.