5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Ko‘makchili birikma. Qismlari ko‘makchilar vositasida aloqaga kirishgan so‘z birikmasi: dos’ti uchun kuyunmoqqush kabi yengil, togʻ qadar yuksak kabi [ 60 53-b].
Kiritma so‘z. Gap bo‘laklari bilan shakliy-grammatik bogʻlanmagan, asosiy fikrga qo‘shimcha, yo‘l-yo‘lakay qo‘shimcha fakt bayon qiluvchi, to‘ldirish, aniqlik kiritish va sh. k. maqsadda qo‘llanuvchi so‘z. Kiritma so‘z, kirish so‘zdan farqli holda, modal ma’no ifodalamaydi, gap boshida kelmaydi: ...allaqanday bir tergovchini chaqirtirib (ch a q i r i b emas), xo‘p so‘kkan emish (A.Qahhor) [60.49-b].
Ayiruv bogʻlovchilari. Gap bo‘laklari, shuningdek, qo‘shma gaplar tarkibidagigaplar bildirgan narsa-hodisalardan biri bo‘lishini yoki galma-gal bo‘lishini ko‘rsatish yo‘li bilan ularni bir-biriga bogʻlash uchun xizmat qiluvchi bogʻlovchilar: yo..., yoki, yo..., yo..., goh..., goh..., ba’zan..., ba’zan... kabilar: G o h supa chetigaekilgan rayxon hidi dimoqqa urilar, g o h tom orqasidagiyo‘ngʻichqazordahashoratlarning bir qiyomda chirillashie’tiborni tortar edi (P.Qodirov). G o h kulib g o h kuldiradi (Shuhrat) [ 60. 11-b].
Aniqlovchili tuzilma. Aniqlovch va aniqlanmishdan tuzilgan tuzilma[ 60. 15-b].
Jo‘nalish kelishigi. Harakat yo‘nalgan nuqtani bildirib, o‘rin, vaqt, sabab kabi ma’nolarni ifodalashga xizmat qiladigan kelishik. Bu kelishik shakli -ga (-ka, -qa) affiksi yordamida yasaladi: uyga, kapalakka, qatiqqa kabi: Toshmat kursiga o‘tiqgancha betoqat bo‘lib, sh i f t g a qaradi (U.Usmonov). To‘y k u z g a belgilandi. Do‘stining b e p a r v o l i g i g a xafa bo‘ldi [ 60. 40-b].
Lugʻatda yana birinchi kompanenti ruscha-baynalmilal bo‘lga terminlar izohi ham berilgan bo‘lib, biz quyida ulardan bir qancha misollarni keltirib o‘tamiz:
Dialektal lugʻat. Tilning dialekt va shevalariga xos – fonetik yoki ma’no jihatdan adabiy tildagidan farq qiladigan so‘zlarni qayd etadigan lugʻat (mas. “O‘zbek xalq shevalari lugʻati”. “Fan” nashryoti, – Toshkent, 1971) [ 60. 36-b].