5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Qo‘shib yozish. Imloda so‘zlarni qo‘shib yozish tamoyili. Masalan. oshxona, tabriknoma, ertapishar, ko‘zoynak, Jarqishloq, Davlatobod va b. [ 46. 90-b].
Maktab darsligida qo‘shib yozish mavzusida qo‘shib yoziladigan so‘zlar va ularning qanday sabablarga ko‘ra qo‘shib yozilishi borasida ham ma’lumotlar keltirib o‘tilgan.
“1. Xona, poya, bop, ham, baxsh, kam, umum, rang, mijoz, sifat, talab, aro kabi so‘zlar yordamida yasalgan so‘zlar qo‘shma so‘zlar deyiladi va qo‘shib yoziladi: oshxona, tabriknoma, bedapoya, hammabop, xushbichim, hamshahar, qo‘ymijoz, maymunsifat, kamhosil, umumdavlat, bug‘doyrang, shaharlararo, hurmattalab, havorang...”
-ar, -mas qo‘shimchali qo‘shma so‘lar qo‘shib yoziladi: o‘rinbosar, buzoqboqar, ertapishar, ishyoqmas kabi.
2. Ikkinchi qismi turdosh ot yoki obod so‘zi bilan yasalgan joy nomlari qo‘shib yoziladi: Oqtepa, Uchqo‘rg‘on, Davlatobod, Xo‘jaobod kabi, lekin Markaziy Osiyo, Ko‘hna Urganch, G‘arbiy Yevropa kabi joy nomlari ajratib yoziladi.
3. Ruscha, baynalmilal yoki tarjima qilingan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: telestudiya, fotoapparat, radioto‘lqin, elektrarra kabi.”[ 54. 104-b].
Ajratib yozish. Imloda so‘zlarni ajratib yozish tamoyili. Mas: kirib chiqdi, o‘qib chiqdi, har kim, o‘sha joyda, Vatan uchun, siz bilan, tim qora, och ko‘k, o‘n to‘qqiz, yildan yilga, kundan kunga, tarjimayi hol, dardi bedavo va b. [ 46.14-b].
5-sinf maktab darsligida ham ajratib yozish qoidalari haqida ma’lumot keltirilgan:
“Har, hech, bir, u, shu, o‘sha, hamma kabi so‘zlar o‘zi birikib kelgan so‘zlardan ajratib yoziladi: har kim, hech narsa, bir zum, bu yerda, hamma vaqt (biroz, birpas, birvarakayiga so‘zlari qo‘shib yoziladi).
2. Yildan yilga, kundan kunga, ko‘pdan ko‘ pkabi birliklar ham ajratib yoziladi.” [ 54. 105-b].
Biz yuqorida 5-sinf ona tili darsligida keltirilgan ayrim termilardan namunalar va ular ifodalagan tushunchalar haqida qisqacha malumotlarni tilshunoslik terminlari tatqiqiga bag‘ishlangan kitoblardan iqtiboslar keltirib o‘tdik. Bundan maqsad, makatab darsliklarida keltirilgan terminlar ifodalagan tushuncha va ularning o‘quvchilarga tushunarli bo‘lishi yoki izohtalab ekanligiga munosabat bilirishdan iborat. Tadqiqotimozning asosiy maqsadiga keladigan bo‘lsak, tilshunoslik terminlarining ona tili ta’limida tutgan o‘rni va ta’lim jarayonidagi ahamiyatining qay darajada ekanligini o‘rganish, tegishli xulosalar chiqarish. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad, ona tili darslarida ta’lim samaradorligini yanada oshirish usullari va tilshunoslik terminlarining ta’lim jarayonida qo‘llanish doirasini aniqlashdan iborat.
Ana endi fikrimizni dalillar asosida yanada mustahkamlash uchun 5-sinf ona tili dasrligida keltirilgan tilshunoslik terminlari va ularni yorituvchi mavzularda ketirilgan mavzuga oid mashq va toshiriqlarning qay darajada to‘g‘ri tanlanganligi, o‘quvchilar yosh salohiyatida mos kelish-kelmasligi, yana qanday mashq va metodlardan foydalanilsa, ta’lim sifatining oshishi borasida fikr va mulohazalarimizni bayon etishga harakat qilamiz.
5-sinf ona tili darsligida keltirilgan “Leksikologiya” bo‘limiga e’tobor qaratamiz va fikrimizni dalilar asosida va imkoniyatimiz doirasida yoritib berishga harakat qilamiz.