5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Fonetik hodisalar. So‘zning fonetik tuzilishida bo‘ladigan o‘zgarish; fonetik o‘zgachalik yuz berishi. Mas. sarg‘aymoq so‘zi asli sarg‘armoq bo‘lgan, ya’ni sarg‘armoq so‘zida fonetik o‘zgarish – r ning y ga aylanishi (o‘zgarishi) yuz bergan [ 60. 123-b].
Tovush ortishi. Fonetik yoki morfolagik shart-sharoitlat ta’siri bilan so‘zda yangi (avval bo‘lmagan) tovushning paydo bo‘lishi: isi – issiq, achi – achchiq, ega – egallamoq kabi, tovush orttirilishi ko‘proq o‘zlashma so‘zlarning og‘zaki talaffuzida uchraydi: qoida – qoyida, oson – onson, fikr – fikir, hukm – hukum kabi: shundan keyin taxtga o‘tirgan yosh amir Muzaffarxon Shaxrisabz ustiga y a n g i t- d a n bosqin qiladi(Sh. Xolmirzayev). Kelgandan keyin esa egasining etagiga surkala-surkala erkalanardi-da, yana b o y a g i n d a y asta yurib chiqib ketardi (J. Abdullaxonov) [ 60. 110-b].
Tovush tushishi. So‘zning o‘zida, so‘z yasalishi va shakl yasalishida ma’lum fonetik sharoit (sabab) bilan unli yoki undoshlarning talaffuz etilmasligi. Mas.; ke (kabi [60. 110-b].
5-sinf ona tili darsligida tovush tushishi hodisasi biroz o‘zgargan, ya’ni tilimizda sodir bo‘lgan o‘zgarishlar asosida ta’riflangan.
Tovush tushishi. Ayrim so‘zlarni talaffuz qilayotganimizda tovush tushishi hodisasiga duch kelamiz. Bu hodisaning ba’zilari yozuvda aks etadi, ya’ni talaffuz qilganimiz kabi yozamiz. Bu holat ko‘pincha, so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilganda sodir bo‘ladi. Masalan; shahar, singil, burun, bag‘ir kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchalari qo‘shilsa, ikkinchi bo‘g‘inidagi unli tovush;
Qayir, ayir fe’llariga -il qo‘shimchasi qo‘shilganda i tovushi;
Ikki, olti, yetti so‘zlariga -ov, -ala, -ovlon qo‘shimchalari qo‘shilganda i tovushi;
Men, sen so‘zlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda n tovushi;
Past, sust so‘zlariga -ay qo‘shimchasi qo‘shilsa, t tovushi tushirilgan holda yoziladi. (shahrim, ayrilmoq, ikkovlon, sening, pasay va h.k.)
Ba’zan so‘zlarda tovush tushishi hodisasi faqat talaffuzdagina sodir bo‘ladi. Bu o‘zgarish yozuvda aks etmaydi. Masalan; go‘sht, sust, Toshkaent, baland, xursand kabi so‘zlarning oxirgi undoshi deyarli aytilmasa-da, yoziladi [ 54. 40-b].