5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Tovush almashishi. Nutqimizda bir tovushning boshqa tovushga almashishi hodisasi ko‘p uchraydi.
Aytilgani kabi yoziladigan tovush almashinishi hodisalalri. k tovushi bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z oxiridagi k tovushi g ga aylanadi: tilak + i = tilagi.
q tovushi bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda so‘z oxiridagi q tovushi g‘ ga aylanadi: tomoq + i =tomog‘i.
Ammo ba’zi so‘zlar bu qoidaga bo‘ysunmaydi, ya’ni o‘zgarishga uchramaydi: idrok, ishtirok, axloq, ravnaq, huquq, ittifoq va hokazo.
-ga, -gach, -gan, -gina kabi g tovushi bilan boshlanuvchi qoshimchalar k, q, g‘ tovush bilan tugagan so`zlarga qo‘shilanda, ular uch xil aytiladi va yoziladi: yurakkinam, oqqan, quloqqa, bug‘ga.
Eslatma: b va m tovushlaridan oldin kelgan n tovushi m shaklida aytilsa ham, n yoziladi: shamba – shanba, ko‘rimmas – ko‘rinmas [54.41-b].
Bo‘g‘in. Bir havo zarbi bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar birikmasiga bo‘g‘in deyiladi.
Bo‘g‘in unli tovushlar asosida hosil bo‘ladi. So‘zda nechta unli bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi: mak-tab-ga. Bo‘g‘inlar ochiq va yopiq bo‘g‘inlarga bo‘linadi.
Unli bilan tugaydigan bo‘g‘in ochiq bo‘g‘in, undosh bilan tugaydigan bo‘g‘in yopiq bo‘g‘in hisoblanadi. Masalan: U-mar so‘zida birinchi bo‘g‘in ochiq ikkinchi bo‘g‘in yopiq bo‘g‘in hisoblanadi [ 54. 44-b].
Urg‘u. Urg‘u ikki xil bo‘ladi: so‘z urg‘usi, gap urg‘usi. So‘zdagi bo‘g‘inlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishi so‘z urg‘usi hisoblanadi. Bizning tilimizda so‘z urg‘usi, ko‘pincha oxirgi bo‘g‘inga tushadi: kitob – kitoblar – kitoblardan so‘zlarida qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida urg‘u ham oxirgi bo‘g‘inga ko‘chib boradi [ 54. 49-b].
Gap urg‘usi. Gapdagi so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishi [54. 51-b].
Alifbo. Harflarning ma’lum bir tartibda joylashuvi [ 54. 59-b].
Darslikda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi haqida ma’lumot keltirilib, bu alifbo 26 ta harf, 3 ta harflar birikmasi, 1 ta tutuq beldisidan iborat deyilgan va alifbo namunasi keltirilgan.