5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

So‘z yasovchi qo‘shimchalar. Asosga qo‘shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Masaln; do‘ppi + do‘z, ser + qatnov, foyda + li, taqsim + la kabilar.
Shakl yasovchi qo‘shimchalar. Asosga qo‘shilib, uning ma’nosiga qo‘shimcha ma’no yuklash yoki o‘zi qo‘shilayotgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash vazifasini bajaruvchi qo‘shimchlarga shakl yasovchi qo‘shimchalar deyiladi. Shakl yasovchi qo‘shimchalar vazifasiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi. 1) lug‘aviy shakl yasovchilar, 2) sintaktik shakl yasovchilar.
Fe’llarning munosbat shakllari. Fel asoslariga qo‘shilib, gapda kesim vazifasida qo‘llanilishiga xoslovchi shakllar fe’llarning munosabat shakllari deyiladi. fe’llarning zamon, mayl, shaxs-son qoshimchalari munosabat shakllari sanaladi. Bu shakklarga ega bo‘lgan har qanday fel gapda kesim vazifasida keladi. Yuqoridagi ma’no va shakllardan xoli bo‘lgan fe’l asosi fe’lning noaniq shakli hisoblanadi va bu shakl -moq qo‘shimchasi yordamida yasaladi.
Fe’llarning zamon shakllari. Fe’l asosida ifodalangan harakat-holatning uch zamondan birida sodir bo‘lishini bildiruvchi shakllar zamon shakllari hisoblanadi. Fe’l uchta zamon shakliga ega; o‘tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon kabilar.
O‘tgan zamoz shakli. O‘tgan zamon shakllari harakat va holatning gap aytilayotgan vaqtdan oldin bo‘lganligini bildiradi. Bu zamon shakllari fe’l asoslariga -di, -(i)b, -gan (-kan, -qan) qo‘shimchalaridan birini va undan so‘ng tegishli shaxs-son qo‘shimchalrini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi. Masalan; o‘qidi, yozdi, kelgan kabilar.
Hozirgi zamon shakli. Hozirgi zamon shakllari fe’l asosiga -yap(ti),-moqda, -(a)yotir, -(a)yotib qo‘shimchalarini qo‘shish bilan hosil qilinadi. Hozirgi zamon shakllari harakat va holatning gap aytilayotgan vaqtda yuz berishini ifodalaydi. Shaxs-son qo‘shimchalari zamon qo‘shimchalarodan so‘ng qo‘shiladi. Masalan; ko‘rmayapman, bormoqda, so‘zlayapti, kelayotir, borayotirman kabilar.