5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Tovush. - qiyos. Nutq tovushi [ 60. 117-b].
Lugʻatda yuqoridagi kabi asli o‘zbekcha terminlaning izohlari batafsil keltrilgan. Bundan tashqari, lugʻatda boshqa tillardan o‘zlashgan terminlarning hm izohi keltirilgan. Masalan, Ibora. 1. ayn. Frazeologik birlik. 2. O‘ziga xos uslubiy, dialektal va b. Xususiyatlarga ega bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi va sh.k. ning umumiy nomi: Bolalarga xos ibora. Obrazli ibora kabi [ 60, 40-b].
Imlo. So‘z va uning ma’noli qismlarini yozish (qo‘shib yozish, ajratib yozish, chiziqcha bilan yozish), bosh va kichik harflarni ishlatish, shuningdek, bo‘gʻin ko‘chirish qoidalari tizimi. So‘z va uning ma’noli qismlarining yozilishi bir necha prinsip asosida qoidalashtiriladi. Masalan; imloning morfologik prisipi. Imloning fonematik prinsipi. Imloning fonetik prinsipi. Imloning an’anaviy prinsipi [60. 43-b].
Lugʻat. 1. ayn. Leksika. 2. Lugʻaviy birliklar alifbo tartibida joylashtirilgan, turlicha izohlar berilib, kitob shakliga keltirilgan to‘plam. Lugʻatlar turli maqsadlarda tuziladi shunda ko‘ra uning turlari ham ko‘p. Avvalo lugʻatlar ikki asosiy turga bo‘linadi:1) l i ng v i s t i k l u gʻ a t ; 2) q o m u s i y l u gʻ a t [ 60. 50-b].
Maqol. Chuqur ma’noli, tuzilishi gapga teng, alohida ritmik-melodik xususiyatlarga ega bo‘lgan folklor janri. Maqollarda xalqninhg ko‘p yillik tajribalari, hayot hodisalarining ma’lum bahosi (unga munosabat) aks etadi: Daryo suvini bahor toshirar, Odam qadrini mehnat oshirar. Sabr qilsang, gʻo‘radan halvo bitur, Besabrlar o‘z oyogʻidian yitur [ 60. 62-b].
Me’yor. Til birliklarini u yoki bu ko‘rinishida jamiyat tomonidan aniqlangan, belgilangan ishlatilish imkoniyat va qonuniyatlari. Masalan; Adabiy me’yor. Leksik me’yor. Morfologik me’yor. Sintaktik me’yor. Orfoepik me’yor. Fonetik me’yor. So‘z yasalish me’yori [ 50. 63-b].
Nutq. 1. Tilning amaliyot shakli, voqelanishi; so‘zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan hodisa. 2. Nutqning komunikatsiya maqsadi va sharoitiga qarab leksik va grammatik vostalardan muvofigʻini saylab ishlatish bilan xarakterlanuvchi turi: rasmiy nutq. So‘lashuv nutqi. 3. Sintaktik ifodaning turi: Muallif nutqi. O‘zga nutq[ 60. 71-b].
Nuqta. Darak gap va tinch ohang bilan aytiladigan undov gap oxirida, shartli qisqartmalarda qo‘llanadigan tinish belgisi(.): Quyosh tobora yuqoriga intilmoqda. Baxtli, erkin umrimiz millioncha yil qilsin davom(GʻGʻulom) [60. 73-b].
Sifat. Predmet belgisini bildiruvchi so‘lar turkumi. Grammatikada belgi so‘zi keng tushunchali bo‘lib, u rang, maza-ta’m, hajm, xususiyat va shu kabilarni bildiadi: qizil, shirin, keng, sevimli, qudratli va b [ 60. 91-b]. Kabi asli arabcha bolgan terminlarning ham izohi keltirilgan va misollar bilan tushuntirilgan.
Ravish. Harakatning o‘rin, payt, sabab va sh.k. larga ko‘ra belgisini bildiruvchi so‘lar turkumi: tez(gapirmoq), behosdan (kelmoq), ertaga (boshlamoq), ataylab (qilmoq) va b. O‘zbek tilida ravishlarning quyidagi turlari bor: 1) h o l a t (t a r z) r a v i sh i; 2) o‘ r i n r a v i sh i; 3) p a y t r a v i sh i; 4) m i q d o r –d a r a- j a r a v i sh i; 5) m a q s a d r a v i sh i; 6) s a b a b r a v i sh i [ 60. 83-b].
Gap. 1. Til qonunlari asosida grammatik va ohang jihatdan shakllangan, fikrni ifodalash uchun xizmat qiladigan nutq birligi. Gapning grammatik asosini predikativlik – zamon kategoriyasi, modallik kotegoriyasi va xabar ohangi tashkil etadi. Gaplar tuzilishiga ko‘ra, komunikativ vazifasi va b. Belgilariga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi. 2. Qo‘shma gapning predikativ birlikka teng qismi (mas. Ergash gap) [ 60. 29-b]. Gap kabi asli fors-tojikcha bo‘lagan terminlarning ham izohlari keltirilgan.