5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Bogʻlovchi. Qo‘shma gap tarkibidagi gaplarni, shuningdek, uyushiq bo‘laklar qismlarini bir-biriga bogʻlash va va shu yo‘l bilan ular orasidagi turli munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so‘z: va, hamda, bilan, ammo, lekin, chunki va b. Bogʻlovchilar ma’no vazifasiga ko‘ra ikki asosiy turga bo‘linadi: 1) teng bogʻlovchilar 2) ergashtiruvchi bogʻlovchilar [ 60. 25-b].
Bogʻlama. Fe’l bo‘lmagan so‘zni fe’lga xos ma’no va vazifaga moslovchi yordamchi fe’l. Masalan, Tolib rassom bo‘ldi, Tolib rassom bo‘lyapti, Tolib rassom bo‘lmoqchi gaplarida bo‘l yordamchisi rassom so‘zi bilan qo‘llanib mayl, zamon, shaxs-son ma’nolarining ifodalanishi uchun ximat qiladi, kesimida ana shunday ma’nolarning voqelanishiga imkon yaratadi. Bogʻlama vazifasini bajaruvchi birlik o‘z lugʻaviy ma’nosini qisman saqlash yoki faqat bogʻlama vazifasini bajarishi mumkin. Shunga ko‘ra boglamaning ikki turi farqlanadi: 1) sof bogʻlama, 2) yarim mavhum bogʻlama [60. 25-b].
Kesim. Gapdagi predikatsiya ifodalab keluvchi bosh bo‘lak. Ikki tarkibli, gaplarda ega bilan ifodalangan shaxs, predmet, hodisaning belgisini tasdiq yoki inkor yo‘li bilan anglatuvchi bosh bo‘lak: U roppa-posa bir soat deganda ma’ruzasini t u g a t d i ( O‘.Usmonov). Kesimlar ifoda materialiga ko‘ra o t k e - s i m va f e’ l k e s i m , tuzilishiga ko‘ra s o d d a k e s i m va m u r a k k a b k e- s i m turlariga bo‘linadi [60. 48-b].
Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari. O‘zi aloqador bo‘lgan gap bo‘lagi ma’nosiga diqqatni tortish uchun, uni kuchaytirish uchun qo‘llanadigan yuklamalar: ham, axir, -ku, -oq kabilar: Tushuntir a x i r menga, bir nima dedimi... (A.Muxtor). Xotirjam bo‘lgan hoji kechqurungi ovqatga qizining chiqmagani bilan h a m ishi bo‘lmadi(Shuhrat). ... shu yerda h a m ikkining biri, kolxozimizning ko‘rki eding-ku!(A.Qahhor).
Ko‘makchilar. Ot yoki otlashgan so‘zlardan keyin kelib, vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi munosabatlarni bildiruvchi yordamchi so‘zlar.: bilan, uchun, singari, sayin, qadar va b. O‘zbek tilidagi ko‘makchilar uch turga bo‘linadi; 1) a s l k o‘ m a k ch i l a r, 2) o t k o‘ m a k ch i l a r, 3) f e’ l k o‘ m a k ch i l a r .