5A111201 – O‘zbek tili va adabiyoti Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiy a ilmiy rahbar: Filologiya fakultetining o‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi dotsenti Boltayev M. Samarqand 2022

Olmosh. Ot. Sifat, son kabi so‘zlar o‘rnida qo‘llanuvchi, predmet, belgi, miqdorga ishora qiluvchi so‘zlar turkumi. O‘zbek tilida olmoshalrning quyidagi turlari bor: 1) k i sh i l i k o l m o sh l a r i , 2) k o‘ r s a t i sh o l m o sh l a r i , 3) s o‘ r o q o l m o sh l a r i , 4) o‘ z l i k o l m o sh l a r i, 5) b o‘ l i sh s i z l i k o l m o sh l a r i , 6) g u m o n o l m o sh l a r i , 7) b e l g i l a sh o l m o sh l a r i[ 60. 74-b].
So‘z. Leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi. O‘z tovush qobigʻiga ega bo‘lgan, obyektiv narsa-hodisalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni ifodalay oldigan eng kichik nutq birligidir.
Ot. Predmetlik ma’nosini bildiruvchi va shu turkumga oid muayyan so‘z. Predmetlik grammatikada juda keng tushuncha bo‘lib, kishi (odam, inson), narsa (paxta, suv), hodisa (to‘polon, kurash) va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Otlar ma’no jihatidan va ifodalaydigan tushunchaning xususiyatiga ko‘ra a t o q l i o t va t u r -d o sh o t; a n i q o t va m a v h u m o t; y a k k a va j a m l o v ch i o t kabi turlarga bo‘linadi [60. 77-b].
Til. 1. Nutq tashkil etib, fikr, his-tuygʻu, istak kabilarni ifodalashda xizmat qiladigan fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimi; kishilar orasida asosiy va eng muhim aloqa-aralashuv, fikrlashuv quroli bo‘lib xizmat qiladigan ijtimoiy hodisa.
2. Nutqning u yoki bu uslubiy belgilari bilan ajralib turuvchi turi: So‘zlashuv tili. Gazeta tili. Adabiy til kabilar [ 60. 105-b].
Yozuv. 1. Nutqni qogʻozda (yoki boshqa narsada) aks ettirish uchun xizmat qiladigan harfiy grafik shakllar tizimi, shu tizimga asoslanuvchi aloqa vositasi.
2. ayn. Grafika.
Urgʻu. Tirli fonetik vositalar(masalan; ovozni kuchaytirish)orqali bo‘gʻin yoki so‘zni ajratish, shu ajratishga xos kuchli talaffuz. Ajratish obyekyiga ko‘ra urgʻuning ikki turi farqlanadi: 1) s o‘ z u r gʻ u si; 2) f r a z a u r gʻ u s i. Akustik-artikulatsion xususiyatiga ko‘ra urgʻuning ikki turi farqlanadi: 1) e k s p i r a t o r u r gʻ u; 2) m u s i q i y u r gʻ u. Ko‘p bo‘gʻinli so‘zlarda, bosh urgʻudan tashqari, ikkinchi darajali urgʻu ham bo‘ladi [ 60. 117-b].
Undov. His-hayajon, buyruq-xitob, haydash, chaqirish kabi ma’nolarni bildiruvchi, gap bo‘laklari bilan grammatik bogʻlanmaydigan so‘zlar turkumi va shu turkumga oid muayyan so‘z: oh, voy, be, hay-hay, ura, hay, beh-beh kabilar. Undovlar asosiy xususiyatlariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1) e m o t s i o n a l u n d o v; 2) b u y r u q-x i t o b u n d o v l a r i kabi [ 60. 115-b].