Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

3-tema. Jámiyet filosofiyası hám insan bolmisi

1. 
   Jámiyet túsinigi hám onıń ilimiy-filosofiyalıq mánisi.
   
2. 
   Jámiyetlik óndiris túsinigi. Materiallıq hám ruwxıy óndiris, olardıń tariyxıy processtegi óz-ara baylanısı.
   
3. 
   Jámiyettiń sociallıq dúzilisi.
   

Belgili, filosofiyanıń payda bolıwı basqa ilimler siyaqlı adamzat tariyxında sociallıq hám biologiyalıq ortaǵa beyimlesió hám onı qayta ózgertiw processinde empiriyalıq bilimlerdiń jetkiliksizligi menen baylanıslı. Álbette bul keskin gnoseologiyalıq situaciya biraz sozılıńqı xarakterge iye boldı. Onıń sheshiliwi ushın belgili obektiv alǵı shártler talap etildi. Ilimniń payda bolıwı ushın usınday tariyxıy bolmıslıq fon civilizaciyaǵa deyingi alǵashkılıqtan civilizaciyaǵa ótiu dáwiri boldı. Bul process óziniń ele jetilispegenligine qaramastan aqıl miynetiniń fizikalıq miynetten bóliniwinen ilimiy bilimlerdi óndiriu menen professionallıq dárejede shuǵıllanatuǵın adamlardıń ayrıqsha toparınıń payda bolıwına alıp keldi. Ilimniń, sonıń ishinde filosofiyanıń payda bolıw dáwirin analizlegende bul processti ádette adamzat tariyxındaǵı úlken burılıs penen bizdi qorshaǵan ortalıqtı tınısh hám turaqlı irracionallık oylawdan ilimiy- filosofiyalıq túsiniuge ótiw menen baylanıstırıladı. Bul processti SHıǵısqa hám Batısqa hám baylanıslı b. e. sh. 800-hám 200- jıllardıń aralıǵında túsindiriw arnawlı ádebiyatlarda bar. Degen menen grek-rim civilizaciyasınıń Evropanıń eń áyyemgi civilizaciyası ekenligin esapqa alıw menen birge SHıǵıs civilizaciyasınan anaǵurlım keyin payda bolǵanın esapqa alsaq bunın filosofiyalıq oyǵa hám tiyisli ekenin umıtpawımız kerek. Bul bir. Sonday-aq gáp ózinshelikke iye disciplinanıń sociallıq filosofiyanıń payda bolǵanlıǵı tuwralı emes, al onın genezisi tuwralı bolıp otır. Axırı, ulıwma ilim áwzel basta bólinbegen, sinkret jaǵdayǵa iye. Sebebi tusinikli: qorshap turǵan dunya tuwralı toplanǵan bilimler salıstırmalı turde az, qubılıslardıń mánisin, tiykarın ańǵarıw ele ústirtin. Bul tariyxıy sharayıtlarda ilim dunya tuwralı bilimlerdiń jıyındısın, sonıń ishinde sociallıq filosofiyalıq bilimlerdi hám óz ishine aladı. Sonın menen birge ilimniń payda bolıwı menen onıń rauajlanıwınıń tiykarǵı nızamlarınıń biri ilimiy bilimlerdiń differenciallanıw processi hám ámelge asadı. Bunıń nátiyjesi otnositelli túrde ózinshe ilimiy bilimler tarawınıń bólinip shıǵıwı menen, sonıń ishinde filosofiyanıń predmetiniń tarılıwı menen hám baylanıslı. Baskasha aytqanda, filosofiya izbe-iz konkret ilimiy tarawlardı ózinen bólekley otırıp, qızlarına putkil mal-mulkin bólip berip, izinde ózi diyuana bolǵan SHekspirdiń Korol Lirine uksaǵan joq. Qaytama ol ózinen ilimiy bilimlerdiń tarawların qanshama kóbirek bólip shıǵarǵan sayın bay, jemisli hám jámiyet ushın paydalıraq boldı. Aqırı, ol basqaları menen sáykes emes izertleuwpredmetine, óz funkciyalarına iye boldı.
Álbette filosofiyalıq ilimniń ózi de ásirler boyı differenciyaǵa ushıradı hám onıń dúzilisi táwir-aq ózgerdi. Meselen, tariyxıy rauajlanıw barısında filosofiyadan psixologiya, formal logika, etika, estetika bólinip shıktı. Búginliginde, filosofiyalıq bilimniń dúzilisi arnawlı ádebiyatlarda tiykarınan tómendegishe:
1. Bolmıs tuwralı táliymat (ontologiya).
2. Gnoseologiya (biliw tuwralı táliymat).
3. Óz-ara baylanıs hám rawajlanıw koncepciyaları.
4. Logika.
Bul strukturadaǵı sociallıq filosofiyanıń ornı máselesine kelsek, onı besinshi element sıpatında qarawdan góre atalǵan elementlerdiń kópshiliginiń tutaslıǵındaǵı jámiyet tanıwlıq aspekt sıpatında qaraw joó bolsa kerek. Óytpesek, filosofiyanıń dúnya tuwralı tutas túsinik hám onıń jasawınıń hám rawajlanıwınıń universallıq nızamları haqqında ilimiy kóz-qarastıń jıyındısı bolatuǵınlıǵına shek keltiremiz.
Bul boyınsha sociallıq ontologiya, sociallıq dinamika hám sociallıq biliw sıpatında filosofiyalıq bilimniń elementlerine sáykes qaraw bar. Bul boyınsha sociallıq ontologiya jámiyetlik bolmıs hám onıń modifikaciyaların-ekonomikalıq bolmıs, sociallıq bolmıs, ekologiyalıq bolmıs, demografiyalıq bolmıs h.t.b. mashqalalardı óz ishine aladı.
Óz-ara baylanıs hám rawajlanıw koncepciyasınıń sáykes aspekti sociallıq dinamika. Ol jámiyetlik rawajlanıwdaǵı liniyalıq, cikllik, shenber tárizlilikti, sonday-aq ótiu dáwirlerindegi revolyuciyalıq penen evolyuciyalıqtıń ara qatnasıǵın, jámiyetlik progress problemaların qaraydı.
Sociallıq filosofiyalıq bilimniń taǵı bir áhmiyetli strukturalıq elementi gnoseologiyanıń jámiyet tanıwlıq bir aspekti-sociallıq biliw. Ol jámiyetlik sananı, sociumdı izertlew barısında ulıwma ilimiy metodlardı hám biliwdin formaların analizleydi.
Bul kontekstte logika ǵana «esapka ilinbeydi».
Filosofiyalıq bilimniń bul elementi kúte abstraktlıǵına hám universallıǵına baylanıslı sociallıq logika dep atalatugın ayrıqsha aspektine iye emes.
Belgili, waqtında Aristotel filosofiyaday paydasız, biraq onnan gózzal ilim joq degen edi. Pikirdiń subektivligine qaramastan, onda jan bar ekenligin biykarlawǵa bolmaydı. Bul onıń atqaratuǵın funkciyalarınan aq belgili.
1. Dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciya
Sociallıq filosofiya tutas filosofiya siyaqlı eki tiykarǵı specifikalıq-dúnyaga kóz-qaraslıq hám metodologiyalıq funkciyalarǵa iye.
Specifikalıǵı sonda, olar rawajlanǵan hám jámlengen túrinde tek filosofiyaǵa ǵana tiyisli. Bul boyınsha dúnyaǵa kóz-qarastıń ne ekenligin eske tusirip óteyik. Dúnyaǵa kóz-qaras bul bizdi qorshaǵan dúnyanıń mánisi hám ondaǵı adamnıń ornı tuwralı oǵada ulıwma kóz-qaraslardıń hám túsiniklerdiń jıyındısı. Sociallıq filosofiyanıń dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciyasın durıs túsiniw ushın eń keminde eki momentti esapqa alıw kerek.
Birinshiden, adamnın dúnyaǵa kóz-qarası ilimiy maǵlıwmatqa iye bolıw nátiyjesinde hám sociallıq ortanıń tásiirinde stixiyalı túrde hám qáliplesiwi múmkin.
Bul jaǵdaylarda, álbette dúnyaǵa kóz-qarastıń bir elementleri ilimiy jaqtan tekserilgen, al basqaları kúndelikli sananıń dárejesinde eski úrip-ádetler hám dástúrler menen aralasıp júriwi múmkin.
Durıs, birde-bir filosofiyalıq sistema hám qanshama jetilgen, qanshama zamanagóy bolıwına qaramastan individtiń dúnyaǵa kóz-qarasında eskilikli qaldıkların hám adasıwlardı absolyut dárejede boldırmawǵa kepillik bere almaydı.
Aqırı, onıń óziniń de bulardan absolyut dárejede erkin bolıwı qıyın. Usıǵan qaramastan tek sistemalasqan filosofiyalıq bilim ǵana biziń dúnyaǵa kóz-qarasımızdaǵı ǴmifologiyalıqǴ elementlerdi minimumǵa keltire aladı.
Ekinshiden, dúnyaǵa kóz-qarastıń qáliplesiwinde bilimniń hámme tarawları, oqıw orınlarında oqıtılatuǵın disciplinalar: ulıwma tariyx, psixologiya, fizika, til bilimi x t b katnasadı. Filosofiyanıń ózgesheligi sonda, ol dúnyaǵa kóz-qarastıń barlıǵın emes, al onıń yadrosın quraydı.
2. Metodologiyalıq funkciya
Filosofiyalıq metod haqıyqatlılıqtı teoriyalıq izertlewge qatnastıń oǵada ulıwma principleriniń sisteması.
Filosofiyanıń tariyxında eki tiykarǵı filosofiyalıq metod bar. Olar: dialektika hám metafizika
Olardıń ayırmashılıqları:
Birinshiden, dialektika bizdi korshaǵan dúnyanıń qubılıslarınıń hám processleriniń ǵalaba universal óz-ara baylanısın moyınlasa, metafizika tosın baylanıslardı moyınlap, zatlardıń ózinsheligin, avtonomlıǵın absolyut dárejege kóteredi.
Ekinshiden, dialektika qubılıslar menen processlerdiń rawajlanıwın sapalıq ózgerisleri principinen shıqsa, metafizika barlıq ózgerislerdi tek ǵana sanlıq ózgerisler menen shekleydi.
Úshinshiden, dialektika qálegen qubılısqa hám processke nızamlı dárejede tán ishki qarama-qarsılıklardan kelip shıqsa, metafizika qarama-qarsılıqlar obektiv haqıyqatlıqqa emes, ol tek oylawımızǵa tiyisli dep qaraydı.
Tórtinshiden, dialektika ushın rawajlanıwdıń bas dáregi qubılıslar hám processlerdiń ózlerine tán qarama-qarsılıqları. Al metafizika bul dárekti izertleniwdegi predmetten sırtta izleydi.
Filosofiya tariyxında dialektika hám metafizikanıń almasıw processin túsindirgende onıń ilimnin ózindegi, eń aldı menen tábiyat tanıwdaǵı sapalı ózgerisler menen baylanıstırıw zárúr. Sociallıq filosofiyanıń metodologiyalıq funkciyaǵa iye bolıwı ulıwma filosofiyalıq metodtıń sociallıq filosofiyalıq kenislikte hám wakıtta ózlestiriliwi menen baylanıslı. Máselen, XIX ásirdiń ortasında dialektikalıq metodtıń tiykarǵı principleri bir qansha tábiyat tanıw ilimlerinde tastıyklandı. Al sociallıq filosofiyada metafizika xúkim súriwin dawam etti. Axırı, filosofiyanıń metodologiyalıq funkciyası jámiyet tanıwlıq-gumanitarlıq ciklda tikkeley emes, al sociallıq filosofiya arqalı ámelge astı.
Taǵı bir mısal. Filosofiyada bizdi kqrshaǵan dúnyanıń rawajlanıwınıń obektiv nızamlılıǵı ideyası antikalıq dáuirden berli bar. Birak gáp jámiyet tuwralı bolǵanda hátte usı búginge deyin jámiyetlik rawajlanıwdıń nızamlarınıń obektiv xarakterin biykarlaytuǵın aǵımlar (máselen pozitivizm) bar.
Sóz joq, pozivitivizmniń sociallıq filosofiyası konkret jámiyet tanıwlıq ilim wákillerine metodologiyalıq tásir etedi. Sociallıq filosofiyanıń metodologiyalıq hám dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciyaları bir birine ótip otıradı. Ásirese onıń metodologiyalıq funkciyasın dialektika menen metafizikalıq tiykarında sóz eter ekenbiz, sinergetikanı hám dıqqattan shette qaldırmaw kerek.
Sinergetikanı ádette rawajlanıwdıń jańa metodı sıpatında qaraw hám onı búgingi civilizaciyaǵa tán bas principler úziliksizlik, basqıshpa-basqısh rawjlanıwdı túsindiriwge mumkinshiligi mol dep túsindiriwler arnawlı ádebiyatlarda bar. (Karanız:I. Raximov. Falsafa T. 1988, 99-101 betler).
Bul tiykarǵı specifikalıq funkciyalar menen birlikte sociallıq filosofiya ulıwma ilimiy funkciyalardı-gumanistlik hám ulıwma mádeniy funkciyalardı atqaradı.
Filosofiyanıń gumanistlik funkciyası jeke adamnıń gumanizm ruwxındaǵı tárbiyasına baǵdarlanǵan. Al onıń ulıwma mádeniyatlıq funkciyası filosofiyanıń adamzattıń ruwxıy mádeniyatınıń bas elementleriniń biri ekenligi menen baylanıslı.
Sociallıq filosofiya filosofiyalıq bilimniń basqa komponentleri menen organikalıq birlikte barlıq jámiyetlik, keńirek, putkil gumanitarlıq bilimlerdiń dúnyaǵa kóz-qaraslıqk hám metodologiyalıq tiykarı boladı. Máselen, sociallıq filosofiyanıń sociologiya menen óz-ara qatnası. Bulay etiwimizdiń hám eki jaǵdayı bar: birinshiden ásirimizdiń 60-70 jılları usı máselege baylanıslı tınımsız diskussiyalar bolıp ótti. Ekinshiden, bul mısal ilimlerdiń gumanitariyalıq, hátteki gumanitarlıq emes tarawları ushın hám xarakterli.
Eskertkenimizdey aq, sociallıq filosofiya hám sociologiyanıń ara-qatnasına baylanıslı diskussiyalarda úsh túrli kóz-qaras kórinis taptı.
1 Sociallıq filosofiya barlıq socialogiyaǵa teń.
2 Sociallıq filosofiya sociologiyadan tısqarı.
3 Sociallıq filosofiya sociologiyanıń jokarǵı metodologiyalıq qabatı.
Sonǵı poziciyada dáslepki ekewindegidey hádden tıs shetke shıǵıw joq. Axırı, qálegen ilimdi úsh qabatlı dúziliste qaraǵanımızda jokarǵı qabatı onıń metodologiyalıq hám ulıwma teoriyalıq problemaların quraydı. Bunnan sońǵı qabatlar ilimniń orta dárejesiniń teoriyaların hám qollanba táreplerin óz ishine aladı. Usınday eken, sociallıq filosofiya jokarǵı qabattı qurasa, tarawlıq sociologiyalıq teoriyalar orta, konkret sociologiyalıq izertlewler sońǵı qabatlardı iyeleydi.
Sociallıq filosofiyanıń tariyx ilimi menen ara-qatnası hám usı principten kelip shıǵadı. Degen menen bul jaǵdayda joqarǵı qabattı sociallıq filosofiya tariyxtıń metodologiyası yamasa tariyxıy biliwdiń metodologiyası atlı ilimiy disciplina menen bólisedi. Sonı da yadta tutıw kerek, tariyxtıń metodologiyalıq problemaların basınan ayaǵına deyin oǵan sáykes sociallıq filosofiyalıq problemalardıń konkretlesiwi (máselen, tariyxıy nızamlarda ulıwma sociologiyalıq nızamlardıń konkretlesiwi) sıpatında qaraw natuwrı. Aytayıq, tariyxtıń metodologiyası da tariyxıy ilimdegi gnoseologiyalıq problemalar menen shuǵıllanadı.
Sociallıq filosofiyanıń metodologiyalıq funkciyası hámme ilimler, sonıń ishinde, tábiyat tanıw ilimleri ushın hám tiyisli. Máselen, bul ilimlerdiń kóp ǵana problemaları sociallıq filosofiya tárepinen ashılǵan nızamlardıń járdemindegi metodologiyalıq tiykarlaw arqalı sheshimin tabadı.
Máselen, anaw ya mınaw ilimniń dáwirlerge bóliniwi, ilimiy problemalardıń payda bolıwında hám sheshiliwinde jámiyetlik sharayıtlardıń roli, dúnyaǵa kóz-qarastıń ilimiy dóretiwshiliktegi roli, alımnıń morallıq juwapkershiligi, ilimlerdiń klassifikaciyası, ilimlerdiń jámiyettiń tikkeley óndiriwshi kúshlerine aylanıwı h.t.b.
Sonday-aq házirgi tábiyat tanıwda kóp ǵana tarawlar bar, olar tek tábiyatqa tiyisli ǵana emes, jámiyetke tiyisli obektlerdi hám izertleydi. Bul ilimlerdiń jetiskenlikleri effekt beriwi ushın tek tábiyat nızamları tuwralı bilimge emes, jámiyettiń sociallıq talaplarınıń nızamları tuwralı bólimge de súyeniwi tiyis.
Sociallıq filosofiyanıń statusı tuwralı máselege qaytadan keletuǵın bolsaq, onıń filosofiyalıq bilim sistemasındaǵı otnositelli erkinligin biykarlawǵa bolmaydı. Bul sociallıq filosofiyanıń rawajlanıwınıń ishki logikasında kórinis tabadı.
Basqasha aytqanda ol tutas filosofiyanıń ya onıń bólekleriniń (ontologiya, gnoseologiya, rawajlanıw koncepciyası) rawajlanıw logikasın qaytalamaydı. Máselen, eger rawajlanıw koncepciyası birin-biri belgili triada- sada aktikalıq dialektika-metafizikanıń kóp ásirlik húkimliligi- Jana dáwir filosofiyasında dialektikanıń tikleniwi túrinde almastırǵan bolsa, sociallıq filosofiyanıń rawajlanıw logikasın mınaday sxemada sáulelendiriw múmkin?
Jámiyet degenimiz ne degen sorawǵa juwap izlew kópten bar. Álbette jámiyet-bul adamlardıń jıyındısı dew alımlardı qanaatlandırǵan emes.
Ádette jámiyetti diniy, gumanistlik hám idealistlik hám materalistlik túsindiriwler bar. Bul boyınsha hár bir diniy táliymat jámiyette óz specifikasına ılayıq túsindiriwine qaramastan onıń tiykarın quday menen baylanıstıradı.
Jámiyetti idealistlik túsindiriw b. e. sh V ásirlerden - Fukidu hám Gerodotlardan baslanadı.
Jámiyet tuwralı tutas jeterli dárejede rawajlanǵan táliymattı Platon óziniń ǴNızamlarǴ, ǴMámleketǴ h. t. b miynetleri arqalı qaldırdı. Onnan etatikalıq tradiciya, demek jámiyetti mámleket penen teńlestiriw ideyası baslanadı. Platon ideallıq mámlekettiń úsh klassı bar óz modelin islep shıqtı. Úsh klass: 1) ǴfilosoflarǴ basqaradı, 2) áskerler qorǵaydı, 3) erkin miynetkeshler miynet etedi hám qullar (sońǵıları - qullar jámiyetten tısqarıda esabında).
Aristoteldiń miynetlerinde, máselen, ǴSiyasatǴ atlı shıǵarmasında jámiyetti idealistlik túsindiriw óz rawajlanıwın taptı. Ol jámiyetlik dúzimniń úsh tipin kórsetedi: 1) semya, 2) elat, 3) mámleket. Bular ierarxiyalıq qatnaslarǵa iye.
Jámiyettiń idealistlik túsindiriliwine úles qosqanlar: T. Gobbs hám D. Lokk (Ǵjámiyetlik shártnamaǴ teoriyası), D. Viko (Ǵmámlekettiń háreketiǴ táliymatı), Volter (hámme adamlardıń ázel bastaǵı siyasiy teńligi ideyasın daǵazaladı), I. Kant (máńgi dúnya haqqında táliymat h. t. b).
Jámiyetti idealistlik túsindiriw tamamlanǵan túrinde G. Gegeldiń táliymatında sáwleleniwin taptı. Onıń pikirinshe, jámiyetlik rawajlanıwdıń mánisi: bul absolyut ideyanıń (Ǵmirovoy duxǴ) en jayıwı.
XX-ásirde sociallıq rawajlanıwdı idealizm poziciyasınan túsindirgenlerdiń biri - francuz alımı Raymon Aron (Ǵindustriallıq jámiyetǴ teoriyası), amerikalı Robert Bill (Ǵgrajdanlıq dinǴ koncepciyası) hám onıń watanlası D. G. Mid (Ǵtúsinetuǵın sociologiyaǴ) h.t.b.
XIX ásirge deyingi aralıqta jámiyetke derlik pútinley diniy hám idealistlik kóz-qaraslar húkimlik qılıwına qaramastan kóp ǵana iri oyshıllardıń kóz-qaraslarında jeke materialistlik kóz-qaraslar boldı. Olar: Levkipp hám Demokrit, L. Feyerbax hám N. G. CHernıshevskiy. . .
Jámiyetlik rawajlanıwdı materialistlik túsindiriwdiń alǵı shártleriniń qáliplesiwine ayrıqsha úles qosqan nemec klassikalıq filosofiyası (I. Kant, G. Gegel, L. Feyerbax), angliya siyasiy ekonomiyası (D. Rikardo, A. Smit), Ouen R. , francuz social-utopizmi (SH. Fure, A. Sen-Simon).
Jámiyetlik rawajlanıwdıń keńeytilgen dárejede materialistlik túsindiriliwine K. Marks, F. Engels úlken úles qostı.
XX-ásirdiń sociallıq filosofiyasında materialistlik ideyalardıń rawajlanıwına venger filosofı D. Lukach (1888-1971j.) kúshli tásir etti.
Álbette jámiyetke materialistlik kóz-qaras hám bir tekli emes. Máselen, onıń scientistlik baǵdarı materializmdi «tariyxıysızlandırıw», ǴempiriyasızlandırıwǴ, ǴideologiyasızlandırıwǴ jolı menen ilimiylik tárepine qaray burıp, túsindiriwdi usınadı.
Zamanagóy túsindiriwlerge dıqqat bólsek, olar hám bir qıylı emes
Intuitiv dárejede jámiyettiń ne ekenligi túsinikli. Degen menen onı anıqlaw zárúrligi jeterli. Aytayıq, Emil Dyurkgeymde jámiyetti individuallıq reallıq, Maks Veberde sociallıq háreketlerdiń sisteması, T. Parsonsta adamlar arasındaǵı qatnaslardıń sisteması dep túsindiriwler bar.
Kóp ǵana oyshıllarda jámiyettiń tiykarında anaw ya mınaw princip (ya bir neshshe principler bar). O. SHpannda bul princip-tutaslıq, O. Tofflerde-plyuralizm, U. Rostouda-stadiallıq, I. Lumanda-komplekslik, A. P. Sorokinde super sistemalıq, O. SHpenglerde- «turmıstı qayǵırıw» h.t.b.
Orıs alımı E. V. Tadevosyan jámiyettiń minezlemesin turaqlılıq, tutaslıq, ózin-ózi óndiriw, ózin-ózi jetilistiriwi, ózin-ózi tártipke salıw, óz-ózinen rawajlanıw, adamlardıń óz-ara baylanıs hám óz-ara tásiriniń hám ayrıqsha sociallıq normalardıń hám bahalılıqlardıń bolıwı menen baylanıstıradı. (Qarańız: Sociologiya M. , 1995. 195 b.).
Álbette jámiyet hár túrli mániste túsindiriliwi múmkin: a) materiallıq dúnyanıń rawajlanıwınıń bir bólegi, tábiyattan bólek, b) adamlardıń hám toparlardıń jıyındısı, v) biologiyalıq sistemalardıń rawajlanıwınıń joqarǵı dárejesi, g) sociallıq sistemanıń tariyxıy tipi, d) konkret socium, e) sociallıq baylanıslar forması.
Usılardıń hámmesin esapqa ala otırıp, jámiyetke keń, filosofiyalıq aspektte mınaday anıqlama berse durıs bolsa kerek. Jámiyet adamlardıń birlikleriniń barlıq formalarınıń hám olardıń óz-ara tásiyriniń, usıllarınıń jıyındısı.
Jámiyet quramlı tutas birlik sıpatında óz dúzilisine iye. Sońǵı jılları baspa kórgen miynetlerde jámiyettiń tórt sferası: ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy, sociallıq tuwralı pikirler biraz turaqlastı.
Álbette jámiyetke anıqlama berip onıń dúzilisin aytqan menen onıń obektiv reallıqtıń podsisteması ekenligi tuwralı másele tamamlanbaydı. Onıń materiyanıń háreketiniń forması sıpatında specifikalıq sapalı ayırmashılıǵı eń aldı menen óndiris processiniń hám onıń tariyxıy tipleriniń tiykarında payda bolatuǵın jámiyetlik qubılıslardıń minezlemeleri menen baylanıslı. Bul bir. Ekinshiden sociallıq filosofiyada sociallıq sistemanıń elementar kletkası tuwralı másele, demek sistemanı izertlewdi baslawdaǵı analizdiń obekti bolarlıq «qarapayım birlik» házirge shekem izleniste. Basqasha aytqanda filosoflar hám sociologlar fizikalıq atomǵa yaki biologiyalıq kletkaǵa ontologiyalıq xarakterdegi kishi bólekti qashshannan izlep júr. Pikirler hám hár qıylı. Degen menen, sońǵı waqıtları sociallıq baylanıslar hám qatnaslar haqıyqıy adamzatlıq óz-ara tásir sıpatında rodlıq sociallıq qubılıs hám barlıq socio mádeniyatlıq qubılıslar ushın tán qásiyetler bolıp, sociumnıń strukturalıq aspektin izertlewde baslama bolatuǵınlıǵı arnawlı ádebiyatlarda turaqlasıp kiyatır.
Endi jámiyetlik qatnaslar máselesine keletuǵın bolsaq, ol adamnıń iskerligi menen baylanıslı. Konkretlirek aytqanda, jámiyetlik qatnaslar usı iskerlikten tuwındı bolıp, onıń jámiyetlik formasın quraydı. Adamlardıń qálegen óz-ara qatnası, tásiri jámiyetlik xarakterge iye.
«Jámiyetlik qatnaslar» ádette arnawlı ádebiyatlarda eki mániste - tar hám keń mániste qollanıladı. Keń mániste adamlar arasındaǵı hámme qatnaslar, tar mániste úlken sociallıq toparlar arasındaǵı tikkeley jámiyetlik xarakterge iye qatnaslar ǵana (óndirislik, klasslar aralıq, milletler aralıq hám klasslar aralıq, xalıq aralıq hám ishki siyasiy ekologiyalıq h. t. b) názerde tutıladı. «Sociallıq» túsinigi hám sonday «Jámiyetlik» qatnaslar túsiniginiń tar mániste qollanılıwı jámiyettiń podsistemalıq qásiyetin konkretlestiretuǵının esapqa alsaq (hár bir individtiń sociumǵa tikkeley emes al, hár qıylı birlikler hám toparlar arqalı enisiwi h. t. b), jámiyetlik qatnaslar-úlken sociallıq toparlar arqalı hám olardıń hár biriniń óz ishindegi iskerligi processinde payda bolatuǵın óz-ara tásir hám óz-ara baylanıslardıń kóp túrli formaları. Hár bir adam bul toparlardıń (etnos, klass, klasstıń ishindegi qatlam, bir mámleket puxaralarınıń birligi h.t.b.) hár birine kirgenlikten ol universal subektiv element, durısıraǵı so subekt boladı. Aqırı, hár bir topar individlerdiń birliginen turadı.
Degen menen jámiyetlik qatnaslar adamlardıń erkinen hám sanasınan biyǵárez qubılıs. Olardıń obektivligi adamnıń sáykes jámiyetlik qatnaslardıń jıyındısı (sáwleleniwi) bolatuǵınlıǵı menen ábden dáliyllengen.
Jámiyetlik qatnaslar materiallıq, ruwxıy qatnaslarǵa bólinedi hám olardıń ekewi de obektivlikke iye. Eger materiallıq qatnaslarǵa bóliw jámiyetlik bolmıstıń tiykarǵı sferaları (óndiris quralları, ekologiyalıq qatnasları, bala tuwılıwdıń óndiriliwi h.t.b.) boyınsha ámelge asırılsa, ruwxıy, ideallıq qatnaslar tiykarına jámiyetlik sananıń dúzilisi, onıń formaları jatqızıladı. Bul qádege onsha kóne bermeytuǵınları da bar. Aytayıq, siyasiy qatnaslar. Olar siyasiy hárekettiń subektleriniń (klasslar, milliy háreketler, partiyalar, mámleketler) kóz-qarasında sáwlelengenlikten ruwxıylıqqa, ideallıqqa iye. Biraq bul qatnaslar olardıń praktikalıq siyasiy iskerliginiń barısında qálipleskenlikten materiallıqqa iye. Al semyalıq qatnaslardı ya materiallıq ya ruwxıy qatnaslar menen sheklew qıyın.
Jámiyettegi qatnaslardıń ayrıqsha túri jeke adamlar arasındaǵı (mejlichnostnıe) qatnaslar. Olar jeke indivittiń úlken sociallıq toparlarǵa kiriwine tikkeley baylanısı joq qatnaslar. Máselen, jora-joldaslıq, ashnalıq ortadaǵı óz-ara baylanıslar hám qarım-qatnaslar.
Pútkil jámiyetlik qatnaslar sistemasınıń strukturasın dúziwshi element-óndiris qatnasları. Ol birinshiden óndiris usılınıń bir tárepi, ekinshiden, jámiyetlik sanadan biyǵárez qáliplesedi, onı belgileydi. Ol tek jámiyetlik sananı ǵana emes, pútkil ideologiyalıq qatnaslardı belgileydi. Bul baylanıslar, qatnaslar «bazis» hám «nadstroyka» túsiniklerinde hám proekciyalanadı.
Bazis- bul jámiyettiń ekonomikalıq dúzilisi, basqasha aytqanda, óndirislik qatnaslar sisteması. Bazistiń ústinen oǵan sırt nadstroyka kóterilip turadı. Bul óz ishineÚ a) jámiyetlik sana, b) ideologiyalıq qatnaslar, v) olardı bekkemleytuǵın jámiyetlik mákemelerdi hám shólkemlerdi aladı.
Bazis hám nadstroykanıń bir-birine tásiyri, sońǵısınıń birinshisine qarata otnositelli erkinligi, jámiyetlik óndiristi qaraw menen júdá tereńlesedi. Onıń elimizdiń bazar qatnaslarına ótiw processi ámelge asırılıp jámiyetlik siyasiy ózgerisler milliylik penen ulıwma adamzatlıqtıń birliginiń arnasına túsken bir payıtta jámiyetlik óndiris túsinigin, konkretlirek aytqanda, materiallıq óndiristiń usılın tariyxıylıq penen logikalıq aspektinde anıqlaw júdá zárúrli. Álbette eń aldı menen jámiyetlik óndiristiń ne ekenligine anıqlıq engiziwimiz kerek.
Jámiyetlik óndiris kategoriyası tek ǵana adam tárepinen ózin qorshaǵan tábiyiy dúnyanı meńgeriw processin ańlatıw menen sheklenbeydi. Durıs, bul processte adam ózin ómir súriwdiń, jasawdıń zórúrli quralları menen támiyinleydi. Degen menen bul kategoriya máseleniń basqa tárepin hám sáwlelendiredi. Bunday qurallardı óndiriw processinde adamlardıń arasında olardıń sanasınan, erkinen biyǵárez olardıń jámiyetlik ómir súriwiniń, jasawınıń sharayatları sıpatında bolatuǵın materiallıq qatnaslar payda boladı hám rawajlanadı.
Solay etip óndiris jámiyetlik ómirdi óndiriw bolıp tabıladı. Bul moment adamnıń sırtqı tábiyat penen qatnasınıń adamzatlıq formasın qurıp, haywanlardıń «óndirislik iskerliginen» ayırılıp turadı.
Qullası óndirislik iskerliktiń nátiyjesi hár qashan ómir súriwdiń, jasawdıń quralları (sredstva jizni) ǵana emes, al jámiyettiń ózi, sociallıqtıń alıp keliwshisi- Adam bolıp tabıladı. Demek jámiyetlik óndiris miynet processi bolıwı menen birge adamnıń ómir súriw, jasawınıń sharayatlarınıń dáregi bola otırıp, onıń hár túrli individuallıq uqıplarınıń, talantlarınıń ashılısıw sferası hám bola aladı.
Jámiyetlik óndiristi materiallıq hám ruwxıy óndiristiń birliginde qaraw materiallıq óndiristiń belgilewshilik rolin esapqa alıp qoymastan ideallıqtı adamlardıń materiallıq sharayatlarınıń qurı passiv sáwlesi emes ekenligin túsiniwge hám múmkinshilik beredi.
Qullası, jámiyetlik óndiristi adamlardıń ómir súriw usılınıń tutaslıǵı, onıń materiallıq hám ruwxıy tárepleriniń birligi sıpatında qaraw tariyxtı 1) óziniń rawajlanıwında obektiv nızamlarǵa baǵınǵan, adamlardıń sanalı iskerligi arqalı ámelge asırılǵan tábiyiy- tariyxıy process sıpatında, 2) onıń materiallıq hám ruwxıy faktorlarınıń birliginiń tutas processi, olardıń hár birin tolıq bahalamaw ya turpayı ekonomizmge ya kerisinshe sananıń rolin natuwrı ulǵaytıp jiberiwge alıp keliw, 3) jeke adamnıń qáliplesiw hám rawajlanıw processi sıpatında qarap, bul boyınsha jámiyetlik halattı jeke adamnıń individuallıǵı menen sáykes keliw processi sıpatında qarawǵa múmkinshilik tuwdırdı.
Jámiyetlik ómir súriwdiń, jasawdıń usılı sıpatında jámiyetlik óndiris quramlı dúziliske iye. Keń mánide tutas jámiyetlik miynettiń barlıq tarawların óz ishine aladı. Oǵan turmıstı materiallıq qurallar menen támiynlew, xızmet etiw sferası, sonıń ishinde búginliginde kúshli rawajlanǵan densawlıqtı saqlaw hám sociallıq támiynlew, sananı, onıń hár qıylı formalarında islep shıǵarıw, ruwxıy bahalıqlardı óndiriw hám kóbeytiw, tárbiyanı, ulıwma hám professionallıq bilim beriw, miynetke tayarlawdı, qullası, adamnıń pútkil sociallasıw processin támiynleytuǵın sociallıq institutlardıń iskerligi kiredi. Jámiyetlik óndiris sistemasında ayrıqsha orın materiallıq hám ruwxıy óndiriske iye. Jámiyetlik óndiris sistemasına adamnıń óziniń óndiriliwi hám mudamı óndiriliwi hám kiredi.
Solay etip jámiyetlik óndiriske materiallıq, ruwxıy óndiris penen birge adamzat rodınıń óndiriliwi de kiredi. Álbette, turmıstıń real processinde jámiyetlik óndiristiń bul tarawları bir-birine ótip otıradı. Materiallıq óndiristiń strukturasında bir-biri menen baylanısqan eki podsistema bar ekenligin hám umıtpawımız kerek. Olar: a) óndiristiń texnologiyalıq usılı- adamlardıń predmetler menen hám óziniń miynetiniń quralları menen óz-ara tásir usılı hám usınıń tiykarında óndiristiń texnikalıq-texnologiyalıq ózgesheliklerine baylanıslı olardıń óz-ara qatnasları b) óndiristiń ekonomikalıq usılı - óndiriwshi kúshler menen óndiris qatnasıqlarınıń óz-ara tásiriniń jámiyetlik usılı. Atap ótemiz, búytip bóliw, materiallıq óndiristiń dúzilisinde óndiristiń texnologiyalıq hám ekonomikalıq usılların qaraw ele júdá keń tarqalmay atır. Óndiristiń ekonomikalıq usılın materiallıq iygiliklerdi óndiriwdiń usılı menen bir alımlar teńlestirse, ekinshileri materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılına óndiristiń texnologiyalıq usılın hám kirgizedi. Bul pikirlerdiń qunlılıǵın hám sonıń menen birge tolıq turaqlaspaǵanın esapqa alıp, óndiris usılın dástúriy qarawdı maqul taptıq. Jámiyettiń dúzimi qanday bolmasın, ol rawajlanıwdıń qanday basqıshında turmasın, onıń ómir súriwiniń, jasawınıń birinshi shárti tábiyat penen zat almasıw, adamlardıń awqatqa, kiyimge, turaq jay h.t.b. baylanıslı materiallıq talapların qanaatlandırıw bolıp tabıladı. Adamlardıń materiallıq, miynet iskerligi, zárúrli turmıslıq iygiliklerdi óndiriw jámiyettiń ómir súriw hám rawajlanıwınıń tiykarın quraydı. Materiallıq óndiris, onıń produktları menen almasıw basqıshı, jámiyetlik dúzimniń, onıń mámleketlik mákemeleriniń, jámiyettiń huqıqıy hám basqa da kóz-qaraslarınıń tiykarın quraydı.
Materiallıq óndiristiń usılındaǵı hám aynalıwındaǵı ózgeris jámiyettiń pútkil sociallıq-ekonomikalıq ukladında onıń jámiyetlik ideyalarındaǵı, siyasiy hám huqıqıy h.t.b. mákemelerindegi túpkilikli qayta qurıwlardı boldıradı. Materiallıq iygiliklerdi óndiriw usılı konkret-tariyxıy xarakterge iye. Óndiris usılı bir-biri menen ajıralmas birliktegi óndiriwshi kúshlerden hám óndiris qatnaslardan turadı. Óndiriwshi kúshler-jámiyet tárepinen jasalǵan óndiris quralları, eń aldı menen miynet quralları hám materiallıq iygiliklerdi óndiriw boyınsha óndirislik tájiriybege hám usınıń arqasında olardı háreketke keltiretuǵın hám ámelge asıratuǵın adamlar. Adam- óndiristiń subekti, óndiriwshi kúshlerdiń sheshiwshi kúshi (Gáp adam tuwralı emes, al óndiriwshi tuwralı).
Materiallıq iygiliklerdi óndiriw ushın miynet predmetleri zárúrli. Miynet predmetlerine óndirislik qayta islewde adamlardıń miynet iskerligine baǵdarlanǵanlarınıń bári de kiredi. Miynet predmeti miynet qurallarısız ózgeriske túse almaydı. Miynet quralları (sredstva truda) adamnıń hám tábiyat arasındaǵı tábiyatqa tásir etiw ushın arnalǵan zatlardıń kompleksi. Olardıń eń baslısı- miynet quralları (orudiya truda). Miynet quralları óndiristiń súyekli hám muskullı sistemasın quraydı. Óndiris usılınıń ekinshi tárepin óndiris qatnasları quraydı. Óndiris processinde adamlar tábiyatqa ǵana emes, al bir-birine olardıń erkinen hám tileginen ǵárezsiz qatnaslarǵa túsedi. Bir qatnaslar zárúrli hám tiykarınan biri islesiw hám bul iskerliktiń ónimin óz-ara almastırıwdı óz ishine aladı. Óndiris, almastırıw hám bólistiriwdegi óz-ara baylanıs hám qatnaslar óndiris qatnasların quraydı. Óndirislik, ekonomikalıq qatnaslarǵaÚ a) óndiris qurallarına menshiktiń forması, b) bunnan kelip shıǵatuǵın hár túrli sociallıq toparlardıń óndiristegi jaǵdayı hám óz-ara qatnasları, v) bulardan ǵárezli ónimdi bólistiriwdiń formaları kiredi. Óndiris qatnaslarınıń ishindegi eń tiykarǵıları, belgilewshisi-adamlardıń óndiris qurallarına qatnasları, demek menshik qatnasları hám onıń formaları. Álbette óndiris mudamı rawajlanıwda boladı. Bul tiykarınan óndiriwshi kúshlerdiń ózgerisinen baslanadı. Aqırı miynetti jeńillestiriw ushın, az shıǵın menen kóbirek nátiyjege erisiw ushın jańa miynet quralları jetilip baradı, texnikalıq sheberlik kúsheyedi, miynetke daǵdı ósedi.
Bul boyınsha óndiriwshi kúshler óndiris usılınıń mazmunın qurasa, óndiris qatnasları formasın quraydı. Olardıń óz-ara tásiri, baylanısı óndiris qatnaslarınıń óndiriwshi kúshlerdiń xarakterine, dárejesine hám rawajlanıw talaplarına sáykes keliw nızamı menen ayqınlanadı. Bul nızam ulıwma sociologiyalıq, demek barlıq formaciyalar ushın tán xarakterge iye. Gáp formaciya tuwralı keter eken, onıń hám ne ekenin anıqlaw zárúrligi payda boladı. Tariyxıy processti iri masshtabta belgili bir júyege túsiriw onıń belgili parametrleri boyınsha pikirlersiz bolmaydı.
Jer júzilik tariyxtı, máselen, dáwirlerge bóliwdiń tariyxı bar. Platonda bul kóbirek Ǵideallıq jámiyettiǴ tiykarlawǵa baǵdarlanǵan: tábiyiy, jámiyetlik, aqılǵa sıyımlı (ideallıq). Angliya tariyxshısı R. Dj. Kollingvudtıń kórsetiwinshe XVI ásirde-aq tariyx iliminde tariyxtı tórt imperiya (SHıǵıs, Grek, Rim hám German) boyınsha dáwirge bóliw boldı. Italiyalı tariyxshı gumanistler XV-XVI ásirlerde antiklik, orta ásirlik hám jańa jer júzilik tariyxıy dáwirdi taptı. Sen-Simon bunı tereńlestirip, bul dáwirlerdiń hár birin belgili ekononmikalıq sistema menen baylanıstıradı: antiklikti - qullıq penen, orta ásirlikti - feodalizm menen hám jańa dáwirdi - jallanba miynetke tiykarlanǵan ǴsanaatǴ sisteması menen. Fure de búytip dáwirlerge bóliw edemizm menen (beyishlik alǵashqılıq) baylanıstırıldı. Haqıyqatına kelgende, tariyxtı formaciyalıq bóliwdiń principleri ásirese eki momentte úlken áhmiyetke iye. Birinshiden, hár bir konkret jámiyette óndiris qatnasları tutas sistemanı qurap ǵana qoymastan, barlıq jámiyetlik qatnaslardıń tutas sociallıq organizmniń tırnaǵı boladı. Ekinshiden, adamzat tariyxında óndiris qatnaslarınıń bir neshshe tipleri- alǵashqı- obshinalıq, qul iyelewshilik, feodallıq, kapitalistlik h.t.b. boldı. Olar izbe -iz, biri ekinshisinen kelip shıqtı. Usı sebepli hámme konkret jámiyetler, belgili ózgesheliklerine qaramastan eger olardıń ekonomikalıq tiykarı bir tiptegi óndiris qatnasları bolsa, (máselen, afinalıq, rimlik, vavilonlıq, egipetlik) tariyxıy rawajlanıwdıń bir basqıshına (qul iyelewshilik) kiredi. Hár bir jámiyetlik- ekonomikalıq formaciyanıń tırnaǵında óndirs kúshleri, olardıń xarakteri hám dárejesi boladı. Óndiriwshi kúshler, sonday-aq tariyxıy processti biliwdiń ekinshi bir principiniń- civilizaciyalıqtıń hám tırnaǵına iye. Jámiyetlik- ekonomikalıq formaciyanıń dúzilisin mına sxemadan anıǵıraq kóriwimiz múmkin.
Jámiyetlik- ekonomikalıq formaciya. Solay etip, jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya tariyxiy rawajlanıwdıń belgili bir basqıshında turǵan sfecifikalıq ekonomikalıq bazisi hám oǵan sáykes siyasiy hám nadstroykaǵa iye, adamlardıń birlikleriniń tariyxıy formaları menen hám semyanıń formaları xarakterlenetuǵın jámiyet. Jámiyetlik-ekonomikalıq formaciya táliymatı adamzat tariyxınıń birligin hám kóp túrliligin túsiniwdiń gilti boladı. Bul bir. Ekinshiden, tariyxıy processti keń masshtabta bóleklerge bóliw boyınsha tartıslı pikirlerdiń hám joq emes ekenligin aytıwımız kerek. Bul pikirler hátteki disciplinalar aralıq xarakterge hám iye bolıwda hám ol tiykarınan aziyalıq óndiris usılı dep atalatuǵın fenomen dógereginde. (Tolıǵıraq qarań: Semenov YU. N. Problema socialno-ekonomicheskogo stroya Drevnego Vostoka //Narodı Azii i Afriki. 1965. Q 4). Álbette bulardıń hámmesin, olardaǵı racionallıq dáneniń barlıǵın esapqa alıw menen birge marksizm formaciyalıq podxodtı ábden tıs ulǵaytıp jibergenlikten ol teoriyada da, praktikada da biraz zıyan berdi. Materialistlik monizm klasslıq podxod penen ushlasıp, integraciyalawshı kúshlerden góre dezintegraciyalaytuǵın kúshler basım bolıp ketti.