Ózbekstan respublikasi veterinariya hám sharwashiliqti rawajlandiiriw mámleketlik komiteti

Sapa hám san. Sapa predmettiń (qubılıslardıń, predmettiń) sonday belgisi, ol onı oǵan hám onıń menen bir tiples predmetler klasına tiyisli qásiyetlerdiń jıyındısına iye sıpatında boladı. Sapalıq belgilikti joǵaltıwdan predmet ózi menen ózi bolıwdan qaladı, onıń predmetlerdiń basqa klaslarına tiyisli jańa belgilerge iye boladı. Máselen, erigen ruda shlakqa, metallǵa aynaladı, óspirim eseyip, jas jigitke, jas jigit kisige, kisi waqıttıń ótiwi menen ǵarrıǵa aynaladı, poselok ulǵayıp qalaǵa aynaladı h.t.b.
Sapa kategoriyası birinshi mártebe Aristotel tárepinen analizlendi. Ol fizikalıq dúnyaǵa sapalı qatnastı tiykarladı (kvalitativizm). Orta ásirlik sxolastikanıń wákilleri «jasırın» sapa probleması menen shuǵıllandı. Olarǵa siltewler menen predmetlerdiń, zatlardıń hár qıylı qásiyetleri menen túsindirildi (dári emleydi, sebebi onda emlew uqıbı h. t. b bar). XVII-XVIII ásirlerdegi filosof-materialistler bul problemaǵa «birinshi» hám «ekinshi» sapalar tuwralı oy-pikirler menen baylanıslı qatnas jasadı. Biraq ásirler boyı dúnyaǵa basqasha kóz-qaras, sanlıq qatnas qáliplesti hám onda sapalıq kóp túrlilik óshirilip qaraldı. Sanlıq belgilerdiń ashılıwı úlken áhmiyetke iye boldı. Máseleniń bul tárepine kóbirek pifagorshılar dıqqat bóledi, olar tiykarınan sandı-bolmıstıń tiykarı sıpatında táliymattı islep shıqtı.
San - qubılıslar, predmetlerdiń, processlerdiń olarǵa tán qásiyetleriniń rawajlanıw hám intensivligi boyınsha muǵdarǵa hám sanlarda kórinis tabatuǵın xarakteristikası.
Pifagorshılardıń hám basqa da ózine deyingilerdiń oyların ulıwmalastıra otırıp, Aristotel sandı bılay túsindirdi: «san degenimiz - sostav bóleklerge bóliniwi, olardıń hár biri olar ekew me ya kóp pe, tábiyatı boyınsha birew hám belgili bir nárse. Qálegen san eger esaplansa kóp, al ol ólshense muǵdar». (Aristotel. Soch. v 4-t. M. , 1974. T. str. 164). Bul filosofiyalıq pikirlewdiń ádetten tısqarılıǵına qaramastan (pikir bunnan 2,5 mıń jıl burın aytılǵan), onıń mánisin túsiniw qıyın emes: sanlıq tárepine zatlardıń ólshewge hám matematikalıq sáwlelendiriwge tán tárepleri kiredi.
Real zatlardıń sanlıq xarakteristikasın bahalaw ádette bir tekles, sonday-aq tábiyatı boyınsha sapalıq jaqtan hár qıylı zatlardıń ulıwma qásiyetlerin ashıwdan baslanadı. Bul qásiyetler (olar boyınsha hár túrli predmetlerdi salıstırıw múmkin) liniyalıq razmerler, hárekettiń tezlikleri, massa, denelerdiń temperaturası. Adamzat organizmi ushın gáp salmaq, boy, ókpeniń kólemi hám qan basımnıń kórsetkishleri h.t.b. tuwralı bolıwı múmkin. Tek usınday ulıwma qásiyetlerdi bólip kórsetiw ǵana zatlardıń sanlıq xarakteristikasın belgilewge múmkinshilik beredi.
Hár túrli zatlar sanlıq jaqtan bir birlikke jatqızılǵanjaqtan salıstırmalı bola aladı. Bir birliktiń ǵana sáwleleniwi sıda ǵana sanlıq patında bir atamalı, demek óz-ara ólshenbeli muǵdarlar bola aladı. Sapalıq jaqtan pútkilley hár qıylı predmetler hám qubılıslardıń bir sanlıq xarakteristika menen ulıwmalastırıwdıń múmkin emesligin A. P. CHexovtıń belgili házilinen kóriwge boladı: «Jawın jawdı hám eki student».
Hár túrli predmetlerdi geybir ulıwma qásiyetler tiykarında sanlıq kóz-qarastan qaraw ondaǵı sapalıq ayırmashılıqlardı óshiredi. Máselen, sapalıq jaqtan hár qıylı tovarlar - nan, kiyim, avtomobiller - olardı júklew, júgin alıw barısında, transportirovka tusında teńlesedi. Aqırı olar salmaq hám gabaritke iye. Adamlardı hám hár túrli táǵdiyrine, xarakteriniń belgisine, professiyasına h.t.b. qaramastan lift olardıń tek salmaǵın esapqa» alıp teńlestiredi. Produkciyanıń kóp túrliligi olardıń qunınıń aqshadaǵı summalıq sanlıq kórinisinde óshirilgen.
Predmetlerdiń sapalıq ayırmashılıqların teńlestiriw, olardı geybir birlikke alıp keliw, ólshewdi múmkin qıladı. Anaw ya mınaw muǵdardı ólshew procedurası oǵan sáykes ólshewdiń birligin ornatıwdı talap etedi. Máselen, metr - uzınlıqtıń birligi, kilogramm - massanıń birligi. Bir nárseni ólshew - demek ondaǵı birliklerdiń sanın ornatıw degen sóz. Predmetlerdiń, qubılıslardıń, processlerdiń, sanlıq xarakteristikaları jámiyetlik praktikada keńnen qollanıladı (máselen, óndiristi, qurılıstı, sociallıq rawajlanıwdı planlastırıw hám transporttıń háreketiniń kestesin dúziwde, xalıqtıń esabın júrgiziwde h.t.b.).
Sanlıq podxod, oǵan tiykarlanǵan matematikalıq apparat házirgi ilimde áhmiyetli rol oynaydı. Tábiyattanıwdı hám texnikalıq ilimlerdi názerde tuta otırıp, D. I. Mendeleev ólshew baslanǵan jerde ilim baslanadı deydi. Eksperimentallıq, matematikalıq, tábiyattanıw, jańa dáwirdiń hámme anıq ilimleri sanlıq metodlardı qollanıw barısında payda boldı.
SHınında da adamlar ózlerin qorshaǵan dúnya menen hám basqa adamlar menen baylanıstırıp qarap, olar ózleriniń háreketlerinde zatlardıń qásiyetlerin sanalı túrde túsinedi, esapqa aladı. Bunda tań qalarlıq hesh nárse joq. Filosofiyalıq túsinikler, problemalar ózine adamzatlıq aspektti kirgizedi. Ólshem túsinigi óndirislik, kórkem praktikada (bóleklerdiń sáykesligi, keliskenligi, propociyaları, garmoniya h.t.b.) sonday-aq adamnıń minez-qulqına (ólshem sezimi) qollanılıwına qaray paydalanıladı. Sonıń menen birge ilimniń rawajlanıwı menen hám onıń filosofiyalıq ulıwmalasıwı menen ólshem túsinigi ózine biliwlik-teoriyalıq mánis jámleydi.
Ólshem - sapa menen sannıń dialektikalıq birligi yamasa sanlıq ózgerislerdiń sonday intervalı, onıń shegarasında predmettiń sapalıq belgililigi saqlanadı. Máselen, ósimlik hám haywan organizmleri óziniń ómir súriw uqıbın temperaturanıń anıq belgilengen shegaralarında ǵana saqlaydı. Hámmemiz bilemiz, deneniń temperaturalarınıń aynalıw diapazonı onsha úlken emes jaǵdayda adamnıń normal dárejede ózin-ózi seziwi hám adam organizminiń ómiri múmkin boladı. Hár túrli zatlardıń agregatlıq halınıń temperaturalıq ólshemleri ómir súredi. Bunday ólshemlerdi biliw praktikada keń qollanıladı. Aytayıq, suw suyıq halında 0 den 100 gradusqa shekem ómir súredi, nulden tómen temperaturada suw muzǵa aynaladı, 100 gradusta qaynap baslaydı. Sınaptıń suyıq halındaǵı -59 gradustan +557,
Sınap -19 gradusta qatadı, al 357 gradusta qaynap baslaydı. Agregatlıq halattıń ólshemin biliw, máselen, metallurgiyada hám júdá áhmiyetli. Usında sınaptı alıw tiykarlanǵan. Sınabı bar qazılmanı 500 -550 gradusta qızdırıwda sınap shıǵarıladı hám sońınan kondensatorlarda uslanadı, ol jerde temperatura 20gradusta qollap-quwatlanadı. Analogiyalıq jol menen - shıǵarıw hám kondensaciya arqalı cinktiń hám basqa da reńli metallardıń pirometallurgiyası ámelge asırıladı.
Solay etip biz sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgerislerge ótiwine tikkeley keldik.
Sanlıq qatnaslardıń sapalıq qatnaslarǵa ótiw nızamı sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń óz-ara baylanısın bildiredi.
Nızamnıń mánisi mınada: zatlarda mudamı bolatuǵın aqırın sanlıq ózgerisleri shegarasına jetiw menen sapalı ózgerislerge alıp keldi. Buǵan baylanıslı Gegel bılay deydi: gúnasız kóringen sanlıq ózgeris hiylekerlikke iye, onda sapalı ózgeris tutıldı.
Sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń baylanıslarınıń konkret formaları kóp ǵana tábiyattanıwlıq - ilimiy nızamlarda kórinis tabadı. D. I. Mendeleevtiń ximiyalıq elementleriniń periodlıq nızamı usınday. Biraq san ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiw nızamı konkret-ilimiy nızamlardan ayrılıp turadı. Ol sheksiz ulıwma, filosofiyalıq xarakterge iye hám dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciyanı atqaradı, eń aldı menen uzaq húkim súrgen dúnyaǵa sanlıq mexanistlik kóz-qarastı buzadı.
Gegel ózgerislerdiń azayıwı hám ulǵayıwı tuwralı sheklengen túsinikti sınǵa ala otırıp, onı «jaman sheksizlik penen» salıstırdı hám onı bir túrli, monotonlı, sanlıq ózgerislerde shek joq qubılıs sıpatında qaradı: 1+1+1+1. . Bul «jaman sheksizlikke» «haqıyqıy sheksizlikti»- sapalı shegaralardıń ótiwi menen, jańa payda bolıwlar menen baylanıslı azayıw hám kóbeyiwge qarsı qoydı.
Sanlıq ózgerislerdiń sapalı ózgerislerge ótiw nızamı dúnyanı qıyın, kóp sapalı, óz ishine elementar bóleklerdi, atomlardı, molekulalardı, kristallardı, taw parodaların, planetalardı, planetalar sistemasın, galaktikalardı, metagalaktikalardı alatuǵın dúnyanı túsiniwge baǵdarlaydı. Olardıń barlıǵı bir-birinen tek razmeri, massası hám basqa da sanlıq xarakteristikaları arqalı ǵana ayrılıp turadı, ol hár túrli sapalı birliklerden túrli, bolmıstıń specifikalıq, kóp túrli túrlerin ańlatadı. Basqasha aytqanda, nızam dúnyanıń kóp sapalılıǵın zatlardıń hár túrli sanlıq xarakteristikası menen ajıralmas baylanısta qaraydı.
Sapalı ózgeristiń sanlıq ózgeristen taǵı bir ayırmashılıǵı sol, ol sekiriw túsinigi arqalı hám kórinis tabadı.
Sekiriw - sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgeriske ótiwi yamasa bir sapalıq halattıń ekinshisine ótiwi (ólshemniń, shektiń artıwı nátiyjesinde), sekiriwdiń mısalları: juldızlar hám planetalar, sonıń ishinde Kún sistemasınıń payda bolıwı, Jer betinde tirishiliktiń payda bolıwı, ósimliklerdiń hám haywanlardıń jańa túrleriniń, adamnıń, onıń anasınıń qáliplesiwi, adamzat jámiyeti tariyxında jámiyetlik - ekonomikalıq formaciyalardıń payda bolıwı hám almasıwı, sociallıq revolyuciyalar.
Sekiriwge mısallardı júdá kóp keltiriw múmkin. Sanlıq ózgerislerdiń toplanıwı menen sekiriwge alıp keliwi múmkin. «Metalldıń sharshawınan» mashinanıń detalınıń sınıwı. Metall detaldıń kısımı artında turǵan strukturanıń mikroskopiyalıq ózgerisleri erte me, kesh pe sınıwǵa alıp keledi. Eger mikrojarılıwlar birinen soń biri payda bola berse, olardıń sanı aqırınlap ósedi, metall sterjenniń jarılıwı tez boladı. Temperaturanıń ósiwiniń nátiyjesinde beloktıń suyıq halınan qattı halına ótiwi boladı. YAdrolıq janılǵınıń sanın mudamı kúsheytiw múmkin. Biraq plutoniydiń belgili massasına jetiwde tutas yadrolıq reakciya payda boladı hám energiyanıń jarılısı boladı. Bul mısallardı sekiriwdiń bir sapalı halattan ekinshisine ótiwdiń júdá anıq hám pútkil sistemanıń qayta qurılıwı menen baylanıslı. Sekiriwler basqasha da boladı: Jańa sapanıń elementleriniń toplanıwı, góne sapanıń elementleriniń joq bolıwı. Bunday «sekiriwler» uzaq hám mudamı boladı.
Tábiyatta, jámiyette, mádeniyatta ekinshi tiptegi sekiriwlerge kóp mısal tabıw múmkin. Máselen, kóp ǵana geologiyalıq processler aqırınlap iske asadı. Aytayıq, tas kómirdiń, nefttiń, rudanıń payda bolıwı. Jer betinde ómirdiń payda bolıwı hám uzaq process. Ósimlikler menen haywanlardıń jańa túrleri hám uzaq waqıt qáliplesti.
Sapalı ózgerislerdiń gey bir túrleri hám intensivli hám mudamı aqırın formada ótiwi múmkin. Máselen, suwdıń qaynawı menen tábiyiy sharayatlarda suw saqlaǵıshlardaǵı suwdıń puwǵa aynalıwı. Sonday aq aqırın ótetuǵın ximiyalıq reakciya menen katalizatordı qosıw menen ya qızdırıw menen ótetuǵın reakciya. Sekiriwlerge ádette adamlar ushın buzılıwlar menen ótetuǵın tábiyattaǵı, jámiyettegi apatshılıqlar hám kiredi. Buǵan mısallar vulkanlardıń atılıwı, jer silkiniwler, kúshli dúbeleyler. Biraq apatshılıqlar aqırınlap bildirmey hám boladı. Máselen, adamzatqa dónip turǵan qáwip. . .
Mudamı hám áste aqırınlıq penen ótetuǵın sekiriwlerdiń, ózgerislerdiń sanlıq áste aqırınlıǵınan ayırmashılıǵı bar ma? Sekiriwdiń kriteriyi - sapalıq ózgeris. Ózgeristiń tezligi, onıń intensivligi sapalı ózgerislerdiń specifikalıq belgileri bola almaydı. Sanlıq ózgerisler hám tez, intensiv, al sekiriwler júzlegen, mıńlaǵan, millionlaǵan jılǵa sozılıwı múmkin.
Filosofiyalıq kóz-qarastan sanlıq hám sapalıq ózgrislerdiń kriteriyi processtiń dawamlıǵı emes, al onıń xarakteri boladı.
Sekiriwler iri, kishi h.t.b. boladı. Kishi sekiriwler jiyi-jiyi bolsa, irileri kishi masshtabtaǵı sekiriwlerden quraladı. Kishi sekiriwler masshtablı sekiriwlerge baylanıslı olardıń sanlıq tayarlıǵı boladı.
Taǵı bir moment. Qálegen qubılıstı sistema sıpatında qaraw múmkin. Belgili waqıt aralıǵında hár bir sistemanıń ómir súriwin támiynlewshi tiykarǵı podsistemalar elementler hám baylanıslar anaw ya mınaw dárejede turaqlı bolıp qaladı, turaqlı belgilerin hám minezlemelerin saqlaydı hám sóytip onıń tutaslıǵın, ózi menen óziniń otnositelli birdeyligin támiynleydi. «Sapa» yaǵnıy «sapalıq belgilik» kategoriyası sistemanıń bul belgili waqıt aralıǵındaǵı otnositelli turaqlılıǵın sáwlelendiredi. Basqasha aytqanda, sapa «zatlardıń» sistemalar sıpatında belgili strukturaǵa iye basqa zatlar menen óz-ara baylanıs hám qatnaslarda ómir súrip, anaw ya mınaw funkciyanı orınlaytuǵın tutas xarakteristikası.
Sistemalıq podxod kóz-qarasınan sapalı-boldırıwshı faktorlar qandayW Bul máselede úsh poziciya bolıwı múmkin. Predmettiń sapalıq belgiliginiń tiykarında zatlıq quram bolıwı múmkin. Bul ximiyalıq birlespelerdegi elementlerdiń quramınıń ózgerisinde jaqsı kórinedi. Biraq substratlıq podxod sapalı ózgerislerdiń barlıq sebeplerin asha almaydı. Sapalıq jaqtan hár qıylı zatlar bir, olar bir sostavqa, biraq hár qıylı strukturaǵa (tas kómir, almaz, grafit) iye. Predmettiń sapalı belgililiginiń áhmiyetli faktorı onıń strukturası - sistemadaǵı elementlerdiń baylanısınıń belgili usılı boladı. Strukturalıq podxodtıń tiykarında sapa obekttiń sostavlıq elementleriniń turaqlı óz-ara qatnası boladı hám bul onıń specifikasın minezleydi, bir obektti ekinshisinen ajıratıwǵa múmkinshilik beredi. Biraq bul obekt hám sheklengen. Strukturaǵa uqsas sapalı hár qıylı sistemalar bar. Sapalıq belgililikti sistemanıń funkcionallıq qásiyetleri menen (funkcionallıq podxod) baylanıstırıw bar. Bul úsh podxod jámlengen túrde ǵana predmettiń sapalıq belgililigin belgileytuǵın faktorlardıń tutas kartinasın bere aladı. Al, endi ózgeris, sapalı jańa ózgerislerdiń payda bolıwın genetikalıq metodtı paydalana izertleydi.
Álbette sanlıq hám sapalıq ózgerislerdiń dinamikası hám onıń sistemalıq podxodtıń túsiniklerinde búginliginshe túsindiriliwi tek ilimiy biliw ushın ǵana emes, ámeliy iskerlik ushın hám áhmiyetke iye. Máselen, elimiz ǵárezsizlikke eristi. Lekin, onı saqlaw, bekkemlew hám rawajlandırıw bizden hár qashan shıdam hám jigerlilik talap etedi. Aqırı, Ózbekstannıń óz rawajlanıw jolı jasalma revolyuciyalıq sekiriwlersiz, fojiali aqıbetlersiz hám kúshli sociallıq larzalarsiz, evolyuciyalıq jol menen normal, mádeniyatlı rawajlanıwǵa ótiw - tańlap alınǵan joldıń tiykarǵı mazmunı hám mánisi». (Islam Karimov. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T. «Wzbekiston», 1992. 10-b.).